Nutteloze innovaties: waarom we blijven kopen wat we niet nodig hebben

Volgens Van Hoften draait het innovatiesysteem vooral om het maken van winst, niet om het welzijn van de mens. "Kapitaal wordt geïnvesteerd om nieuwe producten te creëren, daar wordt dan weer winst mee gemaakt, en die winst wordt weer geïnvesteerd in nóg meer innovatie." Maar dat is geen neutraal proces van groei. "Die beslissingen worden genomen door aandeelhouders van bedrijven, niet door de samenleving." 

Veel van die nutteloze innovaties ontstaan volgens de onderzoekers niet omdat consumenten daar werkelijk op zitten te wachten, maar omdat marketing ons weet te verleiden tot aankoop van deze producten. "Reclamemensen vinden steeds weer haakjes om producten aan te smeren die we eigenlijk niet nodig hebben", zegt Van der Rijt. Zo worden we overspoeld met spullen die ons leven nauwelijks verbeteren, maar wel grondstoffen en energie verbruiken.

Plastic als groeiend probleem

De gevolgen van die overconsumptie zijn groot. "We hebben nu meer plastic geproduceerd dan dat er biomassa aan wilde dieren op aarde is", zegt Van Hoften. "Elke twee jaar komt daar 25 procent plastic bij." Dat vormt een groter wordend probleem: na een aantal keer recyclen wordt het alsnog verbrand in de oven, begraven of geëxporteerd. "De natuur weet niet wat ze met al dat plastic aan moet", benadrukt hij. "Een beetje circulair gedrag in de economie is goed, maar het lost het structurele probleem van overproductie niet op."

Radicaal andere benadering 

De onderzoekers pleiten daarom voor een radicaal andere benadering. Innovatie zou volgens hen moeten voldoen aan vier voorwaarden: bijdragen aan sociale rechtvaardigheid, binnen planetaire grenzen blijven, de democratie versterken en het welzijn van mens en dier vergroten. Dat vraagt volgens hen om een fundamentele verandering in hoe we als maatschappij de zogenoemde groei waarderen. Maatschappelijke waarde zou centraal moeten staan, niet de winst van een bedrijf. "We moeten veel kritischer durven vragen: voor wie ís deze innovatie eigenlijk bedoeld, en wordt de maatschappij daar beter van?", zegt Van Hoften.

Op korte termijn ligt de sleutel tot de oplossing vooral bij de consument. Van der Rijt: "Twee derde van alle cadeaus die vorig jaar zijn gegeven wordt niet meer gebruikt. Kijk eens wat je kunt ruilen of tweedehands kopen." En als je dan wel iets nieuws koopt, "kies iets wat langer meegaat en eerlijk geproduceerd is." Volgens de onderzoekers kan innovatie pas echt duurzaam zijn als we als samenleving durven afstappen van het idee van eindeloze groei. "We zijn niet zozeer tegen innovatie", benadrukt Van der Rijt. "Maar de innovaties moeten bijdragen aan het oplossen van sociale en ecologische problemen en niet aan het verergeren ervan."