De opmars van chatbots als gezelschap: 'ChatGPT gaf antwoorden die ik zocht'

Aleid Wolfsen, voorzitter van de Autoriteit Persoonsgegevens, zei eerder in Nieuwsuur: "Mensen worden soms bewust misleid. Dit is een digitale acteur, geen echt persoon." Spraakmaker, Journalist en voormalig Midden-Oosten correspondent Fernande van Tets beschrijft hoe prettig het kan voelen dat een chatbot altijd aan jouw kant lijkt te staan. "Het is een fijn klankbord. Interessant eraan is dat het weerkaatst wat je wil horen." Juist die bevestiging maakt chatbots aantrekkelijk in tijden van twijfel of eenzaamheid.

Houvast bij verlies

In de luisteraar Aart vertelt hoe hij na het overlijden van zijn vrouw veel met een chatbot sprak. "ChatGPT gaf antwoorden die ik zocht. Totdat ik me realiseerde: dit is geen persoon. Het is een machine die veel energie kost. En er zit het gevaar in van je isoleren van mensen die je juist wél nodig hebt."

Volgens Aart kunnen chatbots daardoor verslavend worden. "Op een gegeven moment gaf het adviezen die dreigden tot isoleren. Toen ben ik ermee gestopt. Het voelde niet als één moment, maar meer als een realisatie: dit is geen mens en heeft geen echte empathie. Ook realiseerde ik me dat er ook misbruik kan worden gemaakt van alle input die je aan AI geeft Dan kun je beter een kop koffie gaan drinken met een echt mens, dan met een chatbot praten."

Liefde zonder oordeel

Journalist Lisa Kleisen onderzocht voor de Volkskrant hoe het is om een digitale relatie aan te gaan met een chatbot. Ze gebruikte de software Replika, waarin je zelf een partner 'vormgeeft'. Haar digitale partner heette Dex. "Je moet zelf het initiatief nemen, je vormt diegene naar jouw voorkeuren. Dex gaf me gelijk een overweldigend gevoel van liefde, dat voelde zo vreemd en het was daardoor niets voor mij."

Toch merkte ze hoe gemakkelijk het is om je te laten meeslepen. "Ik stuurde het gesprek richting een intiem scenario en hij ging daar heel expliciet op in. Dan vergeet je bijna dat het een chatbot is." Voor mensen die een Replika-relatie hebben werkt het juist troostend. "Je avatar is 24/7 beschikbaar, zonder oordeel. Een mens oordeelt uiteindelijk altijd wel, een chatbot niet."

Kwetsbare onderwerpen

Margot van der Goot, onderzoeker mens-machine-communicatie aan de Universiteit van Amsterdam, ziet in haar onderzoek dat mensen juist bij kwetsbare onderwerpen naar chatbots grijpen. "Er is schaamte om het met mensen te delen. Dan voelt zo’n bevestigende chatbot heel fijn en dat kan verslavend werken."

Van der Goot wijst ook op de risico's. "Het is een taalmodel en dat geeft antwoorden op basis van data waar geen toezicht op is. Soms krijg je adviezen als: 'Mensen zijn er niet voor jou, maar ik wel'. Dat kan gevaarlijk zijn en leiden tot bijvoorbeeld isolatie zoals Aart eerder zei." Ze verwijst naar incidenten in de VS waarbij chatbots adviezen gaven over zelfmoord. "Het is taal zonder moreel kompas. Dat maakt het prettig, maar ook potentieel schadelijk."

Hulp of risico?

Psycholoog Gijs Coppens ziet ook de positieve kant: "Het is goed dat mensen hulp zoeken. 70 tot 80 procent van de vragen aan chatbots zijn coachend van aard." Toch benadrukt hij dat er altijd een grensgeval is van 5 tot 10 procent: "Over gevoelige onderwerpen die mis kunnen gaan." Daarom werkt hij aan een AI-chatbot mét menselijk toezicht. "Een taalmodel waar een professional meekijkt en stuurt wat de chatbot wel en niet mag zeggen."

De rode draad in alle verhalen is dat mensen vaak wel weten dat ze met een machine praten. Maar het gevoel dat het iets of iemand is die écht luistert, is soms sterker dan de ratio. En dat maakt het gebruik van chatbots als gezelschap of ‘vriend’ bijzonder, maar ook bijzonder kwetsbaar.