Een bange burger is een brave burger: 'Angst is in de westerse samenleving een effectief politiek instrument geworden'

Daarnaast gaat het gesprek over de toenemende 'angstporno', die volgens Zwagerman een hoogtepunt bereikte rond de NAVO-top, maar nu opnieuw oplaait door de media-aandacht voor noodpakketten en de dreigende toon in het Sinterklaasjournaal. De patronen van angst herkennen we volgens haar uit de coronaperiode en het klimaatbeleid. De vraag is hoe we ons werkelijk kunnen wapenen tegen dreigingen, zonder gevangen te raken in een controleweb van de EU? En is het verstandig om kinderen met zulke zware thema’s te confronteren, of vormt het juist een noodzakelijk tegengif tegen het 'rubberen-tegelparadijs'?

Europa als censuurmachine

Zwagerman ziet een verontrustende verschuiving: "Ursula von der Leyen wil nu een democratisch schild inrichten om ons weerbaar te maken tegen digitale of hybride aanvallen van Rusland en China." Dat schild moet Europa beschermen. "Dan moeten er allerlei influencers en factcheckers, die betaald worden door de EU, gaan bepalen of dingen wel of niet kloppen. En daar worden dan de tech-giganten gedwongen om daar aan mee te werken." Zwagerman vraagt zich af: "Wie gaan die influencers dan controleren?"

Toenemende angstporno

Ook in Nederland neemt de regeldruk toe. Volgens Zwagerman kan dit omdat angst wordt gebruikt als politiek instrument. "We leven langer dan ooit, maar voelen ons niet veiliger", citeert Marianne Zwagerman uit het boek Homo Timidus van Edwin Zasada. "We maken minder traumatische gebeurtenissen mee, maar lijden aan meer trauma's. Angst lijkt een steeds grotere invloed te krijgen in onze westerse samenleving." Volgens Zwagerman zien we tegenwoordig overal berichten die ons angst aanjagen: "Je kan de tv niet aanzetten of het gaat over noodpakketten. Kleine kinderen moeten in het Sinterklaasjournaal daar ook helemaal mee geïndoctrineerd worden."

"Het probleem is de hoeveelheid angst die wordt gecreëerd, maar dat ook de risico-overschatting verandert", legt Zasada uit. "We moeten oppassen dat we niet in irreële angsten gaan vervallen, waardoor er maatregelen worden getroffen die niet in verhouding staan tot de dreiging of die je zelfs kunnen verzwakken."

De menselijke drang naar controle

"Controle is gewoon een intrinsieke menselijke drijfveer. Iedereen wil controle over zichzelf, zijn omgeving, over zijn werk", legt Zasada uit. Hij verwijst naar de mythe van koning Canute, die de zee opdroeg niet te stijgen om zijn onderdanen te tonen dat sommige krachten oncontroleerbaar zijn. "Dat schreven ze dus duizend jaar geleden al op, maar tegelijkertijd zitten er nu in Brazilië weer mensen met de gedachte: Wij kunnen wel even aan de thermostaat van de aarde draaien, wij kunnen de zeespiegelstijging wel tegenhouden", stelt Zwagerman. "We hebben nog duizenden van die koningen rondlopen hier."

Volgens Zasada heeft ieder mens een drang om koning te zijn. "Die neiging om het oncontroleerbaar onder controle te brengen met wetten of maatregelen of die zie je overal terug", Niet alleen overheden willen beheersen; de mens als soort zoekt houvast in elke vorm van onzekerheid. Volgens Zasada heeft deze illusie van controle in de hedendaagse tijd geleid tot een explosie van regels, protocollen en toezicht, waardoor de handelingsruimte van burgers verkleint en hun vermogen om risico’s te nemen is aangetast.

Weerbaarheid, vrijheid en de noodzaak van risico

De oplossing is volgens Zasada het herstel van meer risico's in de samenleving. Hij verwijst naar onderzoek naar risicovolle speeltuinen: kinderen die risico’s leren nemen worden mentaal sterker dan kinderen die in een 'rubberen-tegelcultuur' opgroeien. "Dat is de manier waarop je leert controle en grip te krijgen over je leven, over je omgeving en jezelf mentaal kunt ontwikkelen. Als je dat blokkeert, als je dat afremt, rem je ook mentale ontwikkeling en creëer je angstige mensen."

Dit geldt voor iedereen: een samenleving die alle risico’s probeert uit te sluiten, maakt burgers kwetsbaar in plaats van veerkrachtig. Persoonlijke ontwikkeling is volgens hem de sleutel tot autonomie. "De overheid acteert steeds controlerender, terwijl ze faciliterend zou moeten zijn", stelt Zasada. "Je kunt als individu de samenleving niet totaal veranderen, maar wel jezelf. Om voorbereid te zijn op wat er ook gaat komen, wat er ook verandert, dan helpt het om mentaal, conceptueel en fysiek ontwikkeld te zijn."  Voor de EU ziet hij één duidelijke stap: "Versterk de democratie door burgers meer invloed te geven."