Mens en dier hebben meer gemeen dan je denkt

Een opvallend voorbeeld komt uit de wereld van chimpansees, vertelt Bod. Die staken op een gegeven moment grasprietjes in hun oren, zonder dat het enig praktisch nut had. "Het was alweer een beetje verdwenen", zegt Bod. "Maar het had geen enkele functie, behalve dan om erbij te horen. Een beetje zoals een modeverschijnsel bij mensen."

Ook orka’s blijken modegevoelig. Een tijdlang zwommen ze rond met een 'zalmhoedje', een zalm op hun neus. Lange tijd dacht men dat mode bij dieren slechts kortstondig was. Toch werd er jaren later opnieuw een orka gesignaleerd met zo’n zalmhoed. "Dus ook bij dieren zien we dat mode kan terugkeren, net zoals bij mensen", legt Bod uit.

Culturen vergelijken

Het idee voor dit onderzoek ontstond vanuit de geesteswetenschappen. Bod en zijn team wilden systematisch de overeenkomsten en verschillen tussen menselijke culturen in kaart brengen door miljoenen publicaties te analyseren. "Al snel zagen we in dat dieren óók culturen kunnen hebben", zegt hij. "En toen dachten we: waarom zouden we hen erbuiten laten?"

Tot dan toe bestonden er vooral losse studies, bijvoorbeeld over chimpansees of dolfijnen. Maar een breed overzicht van overeenkomsten tussen verschillende diersoorten en mensen ontbrak. "Pas als je alles bij elkaar brengt, kun je ook zoeken naar diepere patronen."

Eeuwenoude vragen

De vraag of wij ons van dieren onderscheiden, houdt de mensheid al eeuwen bezig. Al in de vierde eeuw voor Christus probeerde Aristoteles de natuur in te delen, legt Bod uit. Hij plaatste levenloze dingen onderaan, daarna planten, dan dieren, dan mensen en bovenaan de goden. "Men wilde een systeem waarbij de mens de baas was over andere wezens", zegt Bod. "Dat gaf ook de legitimatie om dieren te doden of te gebruiken."

Creatieve dieren

Soms blijken dieren verrassend creatief. Zo ontdekten onderzoekers dat olifanten in Thailand realistische schilderijen kunnen maken als ze een kwast in hun slurf krijgen. Ze schilderden bergen en soortgenoten. "Dat was een schokkende ontdekking", vertelt Bod.

Ook apen bleken kunstenaars. De primatoloog Desmond Morris liet in de jaren vijftig apen schilderen. Eén aap maakte zulke indrukwekkende kunst dat zelfs Picasso een werk in huis nam.

Tellende mieren

Niet alleen grote zoogdieren verrassen. Zo kunnen mieren tot twintig tellen, bleek uit experimenten met complexe labyrinten. "Bij elke vertakking houden ze bij hoeveel richtingen ze inslaan en communiceren dat met feromonen", zegt Bod. "Maar, meer dan twintig lukt ze niet."

Huwelijksrituelen

Soms zijn dierlijke gedragingen verrassend herkenbaar. Bod vertelt hoe sommige pinguïnsoorten een huwelijkssymbool kennen. "De adeliepinguïn en de ezelspinguïn wisselen een zwart steentje uit. Wordt het steentje geaccepteerd, dan blijven ze hun hele leven samen", zegt hij. "Dat is zo’n ontroerend ritueel."

Democratie en macht

Ook politieke structuren zijn niet uniek menselijk. Bijen en mieren hanteren quorumsystemen: pas als een meerderheid kiest voor een nieuwe nestlocatie, verhuist de kolonie. Bij wolven zijn er zelfs democratische beslissingen. "Daar kunnen wij nog wat van leren."

Denken over denken

Toch is er één belangrijk verschil tussen mens en dier: het vermogen om te reflecteren op gedachten. "Dieren kunnen denken en problemen oplossen, dat weten we", zegt Bod. "Maar voor zover we weten kunnen ze hun eigen denken niet tot object maken, om er weer over na te denken. Dat is typisch menselijk."

"Maar", voegt hij er aan toe: "een beetje bescheidenheid is hier op zijn plaats. Dolfijnentaal is bijvoorbeeld nog niet volledig ontcijferd. Misschien reflecteren ze wel meer dan wij denken."