Principes en compromissen

Dat is een internationale trend. En aan de linkerkant is het terug van weggeweest. De rechtlijnige Bernie Sanders werd groot als tegenhanger van de onherkenbare middenkandidaat Clinton. Toen ik in Frankrijk met progressieve jongeren sprak was de steun voor flankkandidaat Jean-Luc Mélenchon verbazingwekkend groot en de weerzin om Macron te stemmen enorm. De - in de ogen van velen - retrolinkse Jeremy Corbyn kreeg grote groepen jongeren naar de stembus. In Oostenrijk won de principieel linkse Alexander von der Bellen de presidentsverkiezingen. In Nederland nam Jesse Klaver die rol op zich. De SP draaide warm voor de toekomstige rol van Ron Meyer en na de verkiezingen voegde Lodewijk Asscher zich bij principieel links, nadat de kiezer zijn pact met de VVD afstrafte.

Opkomst en ondergang van de Derde Weg

Het was een behoorlijke ommezwaai binnen progressief Nederland. Want een groot deel van links omarmde ruim twintig jaar lang enthousiast het neoliberale model. In de jaren negentig vonden Wim Kok, Bill Clinton en Tony Blair de Derde Weg uit: het verhaal dat de markt best ingetoomd kan worden, zodat de welvaart kan groeien én eerlijk verdeeld kan worden. En wat aanvankelijk de reddingsboei van links leek, bleek uiteindelijk voor lange tijd het einde van de ideologie-gedreven politiek. Filosoof Francis Fukuyama maakte in die tijd school met zijn ‘einde van de geschiedenis-’theorie: er was geen ruimte meer voor grote verhalen, de wereld was af en politieke keuzes vielen alleen nog te maken in de marges van hoe je de markt beteugelt.

Na de crisis in 2008 groeide het besef dat in dat neoliberale model van de Derde Weg de rijken steeds rijker worden. Maar ook dat multinationals meer te zeggen hebben dan burgers - en zelfs regeringen - en klimaatverandering de planeet bedreigt. En dus zijn de grote verhalen weer terug. Er zijn alternatieven voor dit systeem. Rechts vond de ideologische politiek het eerst opnieuw uit, met een roep om immigratiestops, minder ‘vermenging van volken’ en een terugkeer naar de natiestaat. Dat is hun antwoord op die inkomensverschillen en de doorgeslagen macht van multinationals. Links had veel langer nodig om dat verhaal te hervinden en weer actueel te maken. Maar inmiddels zetten ze vol in op kleinere inkomensverschillen, minder marktwerking, stevig klimaatbeleid en sociale rechtvaardigheid.

Even wennen

Deze hardere principes zorgen voor problemen bij het vormen van een nieuw kabinet. Want aan de andere kant van de tafel zitten CDA en VVD die vooral proberen een beetje mee te buigen met nieuw-rechts, maar samenwerking met ze uitsluiten. En eenzaam in het midden staat D66, dat vooral op lijkt te komen voor de winnaars van dit model, die de noodzaak tot verandering veel minder voelen.Voor dit trio is het onbegrijpelijk dat geen van de andere partijen zomaar mee wil buigen en niet gewoon tevreden is als het een paar herkenbare botjes toegeworpen krijgt.

Maar die doen echt niet meer mee aan dat ritueel. Hun kiezer prikt daar doorheen en zal ze net zo ongenadig afstraffen als Samsoms PvdA. Er moet voor hen echt iets gebeuren aan de oude economie, grijze klimaatmaatregelen en onnodig hardvochtig vluchtelingenbeleid. Die kiezer past binnen de internationale beweging die zich realiseert dat het echt anders moet. En die kiezer is dus ook tevreden met een gezamenlijke rol in de oppositie, als dat ertoe leidt dat het blok dat de hervonden idealen vertegenwoordigt samen groot kan worden bij de gemeenteraadsverkiezingen en een beweging op de been kan brengen. Als Den Haag niet moderniseert, dan doet de samenleving dat wel.

Kiezen of verliezen

Daarmee staat het oude politieke midden voor de keuze: ze kunnen blijven laveren tussen de twee ‘grote verhalen’ en steeds kleiner worden. Het alternatief is samenwerken met een van de twee groepen idealisten op rechts of links. Maar dan moet een kabinet ook een duidelijke kleur krijgen. Dat laatste zou zowel bij samenwerking met een van de linkse partijen als bij samenwerking met de PVV ertoe leiden dat ze flinke concessies moeten doen. Anders wachten beide kampen veel liever op meer zetels met herkenbare oppositiepolitiek. Als CDA, VVD en D66 die analyse niet maken, kan deze formatie nog ontzettend lang duren. En zijn ze vanaf nu blijvend in de minderheid.