Minister Dijkgraaf over atoombomuitvinder Oppenheimer: Hij droeg te veel geschiedenis op zijn schouders

Volgens Dijkgraaf is het terecht dat er een film gemaakt is over Oppenheimer. "Binnen de wetenschap is het moeilijk om iemand te bedenken waar zoveel geschiedenis bij elkaar kwam, die in zichzelf zo’n enorm effect op de geschiedenis heeft gehad. Het heeft drama, oorlog, vrede, kernwapens. Het komt allemaal bij elkaar", vertelt hij in NOS Met het Oog op Morgen.

Oppenheimer en Dijkgraaf

"Ik werkte tien jaar lang in het kantoor waar hij ook heeft gewerkt. Ik woonde in het huis waar hij woonde, dus regelmatig denk je dan toch aan: goh, wat heeft hij daar gedacht, meegemaakt. Ik heb hem zelf natuurlijk nooit kunnen ontmoeten", vertelt Dijkgraaf. "Maar heel veel mensen waarmee ik werkte en ontmoette op Princeton hebben Oppenheimer wel meegemaakt." Zo sprak Dijkgraaf af en toe met Oppenheimers secretaresse. "Ook een aantal natuurkundigen die heel erg veel met hem hadden opgetrokken. Je gaat dan toch wel zien hoe de mens ook wel klein is ten opzichte van dat enorme tijdsgewricht. Hij heeft letterlijk enorm veel ontketend, die last moest hij ook zelf dragen." Toen Dijkgraaf nog in het voormalige huis van Oppenheimer woonde, is filmregisseur Christopher Nolan een aantal keren langs geweest in het huis om het te bekijken.

"Ik voelde altijd nog wel de geschiedenis tussen de planken van de vloer zitten. Princeton is verhoudingsgewijs klein. Het is op de menselijke maat. Je kan je heel goed voorstellen dat hij daar gewoon liep."

Atoombom

Oppenheimer was verantwoordelijk voor het ontwikkelen van de atoombom, een massavernietigingswapen. Tijdens de ontwikkeling van de bom stuurde hij een groep natuurkundigen aan. "Ik denk dat heel veel mensen eraan werkten om die bom te maken, maar eigenlijk niet genoeg hebben nagedacht: wat gebeurt er dan?", zegt Dijkgraaf. "Uiteindelijk moet hij ook wel dat wapen in handen geven van de Amerikaanse regering. Uiteindelijk is het een Amerikaanse president die de beslissing neemt. Daar zat, denk ik, het grote gat in zijn denken en het denken van het hele team. Hoe ziet zo’n hele wereld eruit als je een bom hebt? Het feit dat die bom uiteindelijk ook gevallen is, met vreselijke gevolgen van dien, en dat de wereld daarna altijd onder die dreiging heeft geleefd, zijn we recentelijk ook weer bewust van geworden met de oorlog die Rusland in Oekraïne heeft gestart."

Dijkgraaf denkt dat Oppenheimer de gevolgen van zijn uitvinding uit zijn gedachte wegdrukte. De natuurkundige hield een toespraak na de eerste aanvallen met atoombommen. "Hij zegt dat tegen zijn team: 'Wij wetenschappers hebben de opdracht om als iets kan, te onderzoeken hoe je het dan doet.' Dat is een hele naïeve uitspraak. Niet alles wat mogelijk is, moet ook in de wetenschap gedaan worden."

Verantwoordelijkheid

"Hij heeft altijd gevoeld en gezegd dat het pad dat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog had gelopen, moest lopen. Daar had hij geen slecht gevoel bij", vertelt Dijkgraaf. "Hij had een gekke manier, een soort tussenweg proberen te bewandelen waarover hij zegt: het is goed dat we het hebben gedaan, maar die verantwoordelijkheid om de bom af te laten gaan, is hem uit handen genomen. Het is naïef om te denken dat je een bom kan ontwerpen en maken en dat hij dan niet gebruikt zal worden."

Dijkgraaf noemt Oppenheimer een ingewikkelde man. "Hij was briljant, maar had geen geduld voor mensen die niet zo snel waren. Hij was arrogant, had weinig vrienden en uiteindelijk is hij beschuldigd van communisme en is hij in het hoogtepunt van de Koude Oorlog geknakt. Als je beelden van hem ziet aan het einde van zijn leven, waar hij begin 60 is, maar hij ziet er echt uit alsof hij 80 is. Een man die te veel geschiedenis op zijn schouders droeg."