'Een rivier leeft, en wat leeft verdient bescherming'

Onlangs verscheen een boek met een intrigerende titel die eindigt met een vraagteken. Dat komt niet vaak voor. Boektitels zijn meestal kort, krachtig, mededelend of intrigerend, maar zelden bestaan ze uit een vraag. De bekende Engelse natuur- en reisschrijver Robert MacFarlane deed het. Zijn jongste boek heet Leeft een rivier? Vraagteken. Interessante vraag, waarvan zowel het antwoord NEE als het antwoord JA belangrijke implicaties kunnen hebben, vooral op het gebied van bescherming en juridische status.

Ook los van de verdere inhoud van het boek is het interessant om eens nader op die vraag te kauwen. Leeft een rivier? Het water zelf leeft niet, dat is gewoon H2O, een doorzichtige vloeistof. De rotsen, het grind, het zand en de klei waar dat water overheen en doorheen stroomt, dat hij uitslijt, dat hij onderweg afzet en weer meeneemt en verder voert naar – uiteindelijk – de zee, dat leeft ook niet. Het is gewoon kwarts of graniet of iets anders, in elk geval mineraal. Gesteente. Een zandkorrel leeft niet, een rolkei evenmin.

Maar een rivier is meer dan water en gesteente. Er leven vissen in, kreeftjes, watervlooien, ettelijke vogelsoorten zijn ervan afhankelijk. De rivier voedt de naastliggende ecosystemen, de uiterwaarden, ooibossen, zijkreken en stroomvlaktes – met een uitbundige biodiversiteit als gevolg. Het leeft allemaal, en de rivier is er het epicentrum van. De stroom is de voedster die het leven zoogt.

Er zijn veel definities van wat leven is, maar biologen hanteren vaak de replicator als kernbegrip: een replicator is een entiteit die zichzelf kan repliceren, reproduceren, vermeerderen. Een virus is een replicator, een bacterie ook, en ook u en ik zijn replicators, want virussen, bacteriën en mensen zijn in staat zich te vermenigvuldigen. Dat onderscheidt ze van een tafel of een stoel, want ook twee stoelen zijn niet in staat kleine stoeltjes te produceren. Een stoel leeft niet. Maar een rivier dan? Een rivier of beek is geen replicator en zou dus niet onder de definitie van een levend wezen vallen. Maar dat is toch een te strikt natuurkundig antwoord op de vraag, te mechanistisch.

Het verschil tussen een rivier en een stoel is dat een rivier leven voedt, een biodiversiteit in en buiten zichzelf creëert en in stand houdt. Een stoel kan dat niet. Een stoel is hooguit in staat om een paar houtwormen te huisvesten en dan moet hij ook nog eens niet van kunststof of stalen buizen zijn gemaakt.

De vraag of een rivier leeft moet negatief worden beantwoord wanneer je alleen het strikte replicator-principe hanteert, maar kan verder volmondig met JA worden beantwoord. Een rivier stroomt zoals een kolonne mieren van het nest naar een voedselbron kan stromen, hij kan kronkelen zoals een slang of een paling kronkelt, hij kan buiten zijn oevers treden zoals een oude plataan zijn stam naast het plantgat over een stoeprand kan doen stulpen. En de rivier huisvest een enorme diversiteit aan levensvormen zoals een zomereik tientallen soorten insecten, mijten, een duivennest, een spechtenhol en een ondergronds schimmelnetwerk kan omvatten. Een rivier leeft, en wat leeft verdient bescherming. Ik begrijp dat het onmogelijk is om overal ter wereld iedere rivier, van de Amazone en de Nijl tot de Donau en de Rijn, van de Dommel en de Eem tot de Rotte, de Amstel en de Barneveldse Beek tot beschermd Natura2000-gebied te verklaren, maar dat is wel een droom die ik graag wil koesteren en met u delen. Want uiteindelijk is ook het menselijk bestaan onmogelijk zonder levende rivieren.

Fijne zondag.