Wat verborgen plantenschatten over onze geschiedenis vertellen

Onder de slogan van haar oratie ‘Open de Schatkamer en dekoloniseer het museum’ heeft Van Andel (verbonden aan de Universiteit van Leiden en Wageningen) zich als doel gesteld om samen met andere onderzoekers uit de wereld de collectie van Naturalis uit te pluizen. Het woordje dekoloniseren gebruikt Van Andel overigens niet zo maar. Want de planten die Europeanen sinds de Renaissance uit andere delen van de wereld haalden komen juist vaak uit vroegere kolonies zoals Indonesië, Sri Lanka, en Suriname.

Botanie, ofwel de kennis over planten, is ongetwijfeld een van de oudste wetenschappen op aarde. Of je ze nu als voedsel, medicijn, gif, bouwmateriaal wilt gebruiken, een goede plantenkennis kon je vroeger vooruit helpen in de wereld. Daarom werden plantenboeken ook vaak als zo waardevol aanzien dat ze regelmatig als geschenk aan machtige heersers werden gegeven.

Europese fascinatie voor planten

Je zal het je nu ook misschien niet meer kunnen voorstellen, maar plantkundigen in de Renaissance dachten voor een tijd dat ze zowat alle soorten planten op aarde doodleuk in een boek zouden kunnen stoppen. Maar net zoals op het gebied van kunst en geschiedenis kwam de kennis over planten met de Renaissance in een stroomversnelling.

Door handel en kolonisatie ontdekte men nieuwe waardevolle soorten (zoals de tomaten-, rijst- en aardappelplanten). Machtige lokale heersers (zoals de Medici in Firenze) stelden in Italië hun tuinen met rijke plantencollecties open voor wetenschappelijk onderzoek. Niet alleen vormde dit het begin van de botanische tuinen, wetenschappers uit heel Europa kwamen in de tuinen les volgen en namen deze kennis terug mee. Papier werd goedkoper, en een uiterst slimme Italiaanse plantengeleerde (ofwel botanicus) Luca Ghini merkte dat op papier geplakte gedroogde planten een bijzonder goede houdbaarheid hebben. Uiteindelijk werden plantencollecties zo groot dat er met losse vellen papier gewerkt ging worden in plaats van boeken.

Plantenkennis als oorlogsbuit

Herbaria kun je ook als een aantoonbaar bewijs beschouwen voor de eeuwenoude Europese fascinatie voor planten. Botanische kennis was zelfs een zeer waardevolle oorlogsbuit. De Praagse herbaria van Heilig Roomse Keizer Rudolf II (eveneens voormalig eigenaar van de zeldzaamste dodo-restanten), werden door koning Maximiliaan van Beireren beroofd. Hij werd er op zijn beurt weer van onteigend door Zweden. De collectie van koningin Christiana (van wie het verhaal gaat dat ze zo mannelijk en wetenschappelijk geïnteresseerd was dat niemand met haar wilde trouwen) werd door de Nederlandse bibliothecaris Isaac Vossius, enerzijds naar Londen, en anderzijds naar Leiden gehaald.

Naast de ontdekte soorten die de Nederlanders hebben meegenomen, is het onder meer deze collectie die nu in Leiden klaar ligt om te ontdekken. Nieuwe soorten planten verwacht Van Andel niet te vinden. Wel hoopt ze te kunnen ontdekken hoe men in verschillende tijdsperiodes tegen sommige planten aankeek, en wil ze onderzoekers uit de voormalige koloniale landen met de collecties laten kennismaken. Onder meer betrekkingen met Syrische onderzoekers staan op het programma.

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co
Dinsdag en woensdag rond 11.35 uur in De Ochtend

Dit artikel werd verzorgd door de wetenschapsredactie van De Kennis van Nu (NTR). Klik hier voor een iets uitgebreidere versie van dit artikel.