'De democratie staat altijd onder druk'

Autocratieën worden steeds vaker de norm. Voor het eerst in twintig jaar zijn meer landen geen democratie dan wel. En het ontstaan van die autocratieën gebeurt op een sluwe manier, legt Joep van Lit uit. Hij onderzoekt hoe democratieën beschermd kunnen worden en promoveert deze vrijdag op dit onderwerp. Volgens hem zit het gevaar in democratisch verkozen leiders die proberen om een autocratisch regime - of trekjes daarvan - te realiseren. "Ik noem hen de aspirant autocraten", vertelt hij. 

Viktor Orbán

Een voorbeeld van een geniepige manier waarop een autocratie ontstaat is Viktor Orbán, de minister-president van Hongarije. "Orban gebruikt de democratische regels om het spel te verdraaien", legt Van Lit uit. Zo heeft hij de pensioenleeftijd van rechters verlaagd - iets wat niks af doet aan de democratie. Maar vervolgens moesten er nieuwe rechters benoemd worden en die werden geselecteerd op hun loyaliteit aan Orbán. Een hele autocratische consequentie ondanks dat Orbán zich heeft gehouden aan de democratische regels. 

Op deze manier zijn autocratieën geleidelijk ontstaan in verschillende landen, legt Van Lit uit. "Autocratische trekjes kunnen er vaak doorheen glippen omdat het verborgen wordt alsof het democratisch is. (...) Het zijn democratisch gekozen leiders die de democratie ondermijnen volgens de regels van het spel. Dus het ziet er democratisch uit maar in uitkomst zou het autocratische consequenties kunnen hebben." 

Hoe staat Nederland ervoor? 

En die "autocratische speldenprikjes" zijn ook zichtbaar in Nederland. "Partijen laten zien dat de democratie voor hen iets is dat ze kunnen weg balanceren", vertelt Van Lit. "Andere dingen zijn belangrijker dus zetten we de democratie een klein beetje aan de kant." De internationale ontwikkelingen laten zien dat we alert moeten zijn, maar vooralsnog staat de democratie best stevig: op een schaal van 0 tot 10 scoort Nederland nog altijd een 8.

"Er zitten heel veel kwetsbaarheden in de democratie maar er zijn ook vangrails ingebouwd", vertelt hij. Zeker in Nederland zijn er verschillende instituties die waken voor de democratie. Maar Van Lit benadrukt dat het de mensen zijn binnen die instanties die zich moeten uitspreken. Ambtenaren moeten ministers en andere beleidsmakers wijzen op de mogelijke autocratische gevolgen van hun acties. 

Voor zijn onderzoek ging hij in gesprek met verschillende ambtenaren. "Daaruit blijkt dat de democratie altijd onder druk staat", stelt Van Lit uit. De democratische spelregels worden altijd getest en dus is het aan ambtenaren én journalisten om zorg te dragen voor de democratie.