'Topambtenaren verdienen meer spotlights'

De machtigste mensen in Den Haag? Die kent haast niemand. Als je ze op straat tegenkomt, loop je ze straal voorbij. Het zijn keurige kerels en daadkrachtige dames die zich dag in dag uit te pletter werken. Zij nemen belangrijke beslissingen, schrijven de wetten en beantwoorden vragen van politici.

In de Haagse hoge torens zitten duizenden rijksambtenaren. Zij zijn de kurk waar het Binnenhof op drijft. Zonder hen wordt geen Kamervraag beantwoord en wordt niemands wil wet. Een kleine 926 van hen zijn wat je noemt topambtenaren. Zij hebben de touwtjes in handen.

Nee, dat zijn geen saaie sufferds. Het zijn mensen met macht. Waar bewindslieden komen en gaan, zijn zij de carrièretijgers van de lange adem. Met grote dossierkennis en een betere informatiepositie dan de Kamer, zijn ze belangrijke raadgevers voor bewindspersonen. Daarmee hebben ze direct invloed op het beleid. Toch zien we zelden wie ze zijn.

Toeslagenaffaire

Eens in de zoveel tijd komt een van hen in het nieuws. Dat gebeurt pas als er iets hopeloos misloopt. Het is waarom nu de naam van Jaap Uijlenbroek in het nieuws is. De directeur generaal vertrekt namelijk bij De Belastingdienst. Hij is misschien wel het meest fortuinlijke slachtoffer van de toeslagenaffaire.

Uijlenbroek lijkt ondanks de totale chaos bij De Belastingdienst namelijk direct in beeld voor een nieuwe topfunctie. In Den Haag zou hij aan de slag kunnen. Direct hebben De Groep De Mos en de SP daar vragen over gesteld. Het is dus nog maar de vraag of het echt zo ver komt.

Toch is het niet vreemd dat de naam Uijlenbroek nu pas in het nieuws komt. Wanneer een overheidsclub een spoor van vernieling door de levens van onschuldige mensen trekt, mag je misschien meer spotlights verwachten. Maar zo werkt het niet in Den Haag. Topambtenaren zijn schaduwfiguren die leven in de luwte van bewindspersonen.

Nekharen

Vandaar dat eind vorig jaar de nekharen recht overeind sprongen bij sommige ambtelijke toppers. Toen uitlekte dat Azarkan, Leijten en Omtzigt onderzochten of ook individuele ambtenaren strafrechtelijk vervolgd konden worden, zorgde het voor onrust op verschillende ministeries. De angst ontstond om voortdurend het risico op vervolging te lopen bij grote fouten of onvergeeflijke blunders.

Nog altijd zijn het met name mensen die geloven in hun werk. Mensen die ongeacht hun partijvoorkeur zich het vuur uit de sloffen lopen voor ‘hun’ minister of staatssecretaris. Hoe wenselijk is het als zij geen fouten mogen maken?

Politieke verantwoording is er niet voor niets. Een staatssecretaris of minister is officieel het hoofd van een ministerie, dus die heeft te zorgen dat alles naar behoren loopt. Die kan ambtenaren benoemen en bij slecht functioneren ontslaan. Dus als er iets niet goed gaat, dan gaat de kop van de politicus eraf. Logisch, toch?

Defensief

Maar de Haagse werkelijkheid is veranderd. In een wereld van minieme meerderheden en een meedogenloze waan van de dag zijn ook die dienstbaren in de schaduw hun werk anders gaan zien.

Ze zijn daardoor politieker geworden en proberen ‘hun’ bewindspersoon te beschermen. Met als gevolg gebrekkige informatievoorziening naar de Kamer, zwartgelakte WOB-verzoeken en een defensieve houding.

Op dit moment is het niet de bedoeling dat ambtenaren met Kamerleden of journalisten praten. Het maakt dat ministeries een soort magische beleidsmachines zijn geworden, waar de buitenstaander maar weinig zicht op heeft.

Spotlights

Dat is zonde, want het maakt dat Kamerleden gefrustreerd raken en journalisten bloed ruiken. De roep om ‘personele gevolgen’ klinkt steeds vaker bij debatten, waarbij het onderzoek naar juridische mogelijkheden voor vervolging een dieptepunt was. En schadelijker nog: de op niets gebaseerde complotten over een ‘deep state’ duiken ook in Nederland steeds vaker de kop op.

Daarom lijk het mij verstandig om in ieder geval de ambtelijke top vaker in de spotlights te zetten. Natuurlijk is dat eng en heus daar kleven nadelen aan. Toch denk ik dat een klein beetje extra aandacht geen kwaad kan. Waarschijnlijk zullen politici, ambtenaren en het publiek elkaar daardoor beter begrijpen. Dat lijkt mij winst.

David van der Wilde is politiek redacteur voor De Nieuws BV.

recitficatie: In een eerdere versie van deze column stond dat er zo'n 113.500 rijksambtenaren in Den Haag werken, dit klopt niet. In totaal heeft de overheid zo'n 113.500 rijksambtenaren in dienst.