Geschiedenis van de kersttoespraak: 'Ze moeten wel binnen de lijntjes kleuren'

Van Wilhelmina tot Beatrix

De oorsprong van de jaarlijkse kersttoespraak ligt in het begin van de vorige eeuw. Toenmalig koningin Wilhelmina liet toen teksten in de krant drukken om de gemobiliseerde soldaten een hart onder de riem te steken. Later ging ze over op radiotoespraken, de eerste in 1931 en daarna vaker gedurende de oorlog. "Juliana is er later mee doorgegaan, maar heeft het niet omarmd", legt historicus Jan Willem Brouwer uit. "Beatrix is voorzichtig begonnen en is het daarna helemaal gaan doen. En zij heeft het tot een serieuze traditie gemaakt."

'Vier miljard egoïsten'

Vandaag de dag is het aan koning Willem-Alexander om de mensen in het land jaarlijks toe te spreken. Hij staat bekend om zijn oneliners. Maar volgens Brouwer doet hij dit niet als eerste: "In 1976 waarschuwt Juliana voor het feit dat de wereld volgens haar uit vier miljard egoïsten bestaat. Dus we kunnen gerust zeggen dat ook zij van oneliners gebruikt maakte."

'Binnen de lijntjes kleuren'

Anders dan bij andere speeches schrijft het staatshoofd de kersttoespraak helemaal zelf en kan er dus ook een persoonlijke boodschap in kwijt. Maar daar mogen ze niet te ver in gaan. "Hoe persoonlijk de toespraak ook is, deze valt wel onder ministeriële verantwoordelijkheid", aldus Brouwer. "Dus ze moeten wel binnen de lijntjes kleuren."

'Ongekende kritiek'

Toch zorgen sommige toespraken in het land voor ophef. Bijvoorbeeld die van Beatrix in 2007, waarin ze verwees naar de tegenstellingen in de maatschappij. “Deze kan overigens zo weer toegepast worden”, stelt Brouwer. "Alleen bij Beatrix was het verschil: ze bemoeide zich graag met de politiek, misschien wel teveel."

De speech van zestien jaar geleden zorgde destijds ook binnen de politiek voor ophef, iets wat tot dan toe zeldzaam was. Brouwer: "Nooit had iemand de durf om kritiek te uiten op de Oranjes, maar Geert Wilders ging toen door het lint. Hij zei dat Beatrix als een haas uit de regering moest en dat dit niet kon. Dat was tot dan toe ongekend."