Lovende woorden én harde kritiek: de controversie van Utøya

De aanslagen in Noorwegen

Op 22 juli 2011 laat de zwaarbewapende rechtsextremist Anders Breivik een bom afgaan in Oslo. Daarna trekt hij richting het eiland Utøya waar een jeugdkamp van de Noorse Arbeiderspartij plaatsvindt. In totaal kwamen 77 mensen om het leven.

72 minuten

72 minuten: zo lang duurde de aanval op Utøya. En precies even lang duurt Poppe’s reconstructie, die in één take is opgenomen. De kijker volgt de achttienjarige Kaja, een fictief karakter waarin de verschillende getuigenissen van overlevenden en nabestaanden samenkomen. Gedurende die 72 minuten beleeft het publiek de schietpartij vanuit de optiek van dit ene meisje. Ondertussen klinken 450 schoten, het exacte aantal schoten afgevuurd door Breivik.

Dader buiten beeld

Breivik komt niet in beeld en wordt in de film ook niet bij naam genoemd. Voor Poppe was dit een bewuste keuze, vertelt hij in een interview met de Volkskrant. Poppe vond het storend dat de aandacht na de aanslag vooral bij de dader lag en dat slachtoffers al gauw uit beeld verdwenen. Daarom vertelt hij hun verhaal, in beeld, omdat woorden tekortschieten.

Theatermaker Jelle van der Meulen maakt een andere keuze. In zijn voorstelling laat hij zien hoe Breivik jarenlang naar de aanslagen toegroeit en in afzondering voorbereidingen treft. Van der Meulen: "Als de boodschap is: we moeten dit nooit meer laten gebeuren, dan vind ik dat we het moeten hebben over de aanslagpleger en hoe hij tot deze aanslag is gekomen. Als een soort waarschuwing: deze man komt voort uit onze maatschappij en dat moeten we niet laten gebeuren."

Zeven jaar na dato: te vroeg?

Ook is van der Meulen het ermee eens dat het te vroeg is om zeven jaar na dato een film uit te brengen over de aanval op Utøya. De herinneringen staan nog te vers in het geheugen van de betrokkenen. Daarom heeft Van der Meulen ervoor gekozen om de aanslag in zijn toneelstuk bewust níet te laten zien.

Poppe weerlegt de kritiek dat de film te vroeg zou zijn in de Volkskrant: "De herinneringen aan de gebeurtenissen op het eiland zijn in Noorwegen aan het vervagen. Dat was de belangrijkste reden om de film te maken."

John Appel sluit zich daarbij aan. Hij maakte in 2012 een film waarin de slachtoffers van de Noorse aanslagen te zien waren. In eerste instantie dacht hij ook dat Utøya te vroeg kwam, maar aan het einde van de film begreep hij dat het doel meer was dan spanning overbrengen. "Het is een boodschap van Poppe die een spiegel wil voorhouden, van dít is de wereld waarin we leven." Volgens Appel brengt hij dat effectief over. Ook denkt hij dat de film recht doet aan het gevoel dat de Noren hebben: "Het snijdt diep in hun hart en ze willen er alles aan doen om een wereld zonder dit soort geweld voor elkaar te krijgen."

Paniek en daadkracht

Utøya is erin geslaagd geen spannende, Hollywoodachtige thriller te worden. Er komt geen filmmuziek of montage bij aan te pas en daar klinken lovende woorden over. Volgens John Appel is het in dit geval erg bijzonder dat de film in één take is opgenomen. Vooral omdat zowel de paniek als de daadkracht geloofwaardig gespeeld worden, vindt Appel.

"Ik ken het drama, iedereen kent het drama, maar de mensen daar wisten totaal niet wat er aan de hand was. Dat begon ik me tijdens de film te beseffen en dat werd steeds aangrijpender."

Ook wordt in Utøya duidelijk dat er geen recept bestaat voor een aanslag, volgens Appel. "Er zijn geen helden en geen anti-helden. Je kunt het niet goed doen op het moment dat je niet weet wat er aan de hand is. Het is een kwestie van geluk of je het overleeft. En dat laat Utøya zien: er zijn geen helden bij een aanslag."

Spraakmaker worden? Meld je aan voor de community!

Wij zijn op zoek naar mensen die met ons willen meepraten en meedenken over onderwerpen op de radio. Daarom willen we graag van jou horen wat jij vindt dat nieuws is. Of wat nieuws zou moeten zijn.

We horen elke dag vooral meningen over het nieuws. Maar is het niet veel interessanter om mensen vanuit hun ervaring aan het woord te laten? Dat alles vanuit het principe: vertel ons wat je weet, niet alleen wat je vindt. Lijkt het jou interessant hierover mee te praten of wil je meer informatie? Mail naar spraakmakers@kro-ncrv.nl of meld je aan!