Achtergrond

Historische blik op herdenkingen: '4 mei begon ooit zelf als alternatieve herdenking'

foto: Unsplash

Nieuws
Historische blik op herdenkingen: '4 mei begon ooit zelf als alternatieve herdenking'

Tijdens de Nationale Dodenherdenking is er volgens een groep mensen niet genoeg oog voor het leed van nu. Daarom wordt er een alternatieve herdenking georganiseerd in Den Haag. Historicus Ilse Raaijmakers legt uit hoe alternatieve herdenkingen al sinds het ontstaan van de Nationale Dodenherdenking aanwezig zijn. "Vanaf dat we 4 mei hebben, dat is ontstaan als alternatieve herdenking, bestaat het. In de afgelopen 80 jaar hebben we telkens gezien dat er behoorlijk veel alternatieve herdenkingen zijn georganiseerd, omdat mensen het niet eens waren met wat er op 4 mei gebeurde."

Video niet beschikbaar

De Dodenherdenking op 4 mei is ontstaan omdat de overheid na de Tweede Wereldoorlog in 1946 op 5 mei, Bevrijdingsdag, zowel wilde herdenken als de vrijheid vieren. Oud-verzetsstrijders wilden dat die twee zaken gescheiden werden van elkaar, daarom bedachten ze dat de avond voor 5 mei alle doden herdacht werden. Een jaar later werd die vorm van herdenken en vieren omarmt in heel Nederland. Sindsdien is de herdenking in ontwikkeling geweest.

Verandering

De eerste grote verandering aan de Dodenherdenking kwam in 1961. Vanaf toen werden niet alleen alle slachtoffers die zijn omgekomen tijdens de Tweede Wereldoorlog herdacht, maar ook alle militairen die daarna in andere landen zijn omgekomen. "Daar gingen jaren van alternatieve herdenkingen aan vooraf", aldus de historicus. En vanaf 1966 wordt er expliciet stilgestaan bij Joodse slachtoffers. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft nog recentelijk, in 2015, het woord 'Nederlandse' toegevoegd aan het woord 'slachtoffers'. "Maar daarmee vergaat dus ook dat veel Joodse vluchtelingen in de jaren '30, ook Anne Frank, geen Nederlandse nationaliteit hebben gekregen. Of de geallieerden die ons bevrijd hebben, die hadden ook geen Nederlandse nationaliteit. Dus daar zijn ze ook weer op teruggekomen."

Generatieverschillen

Alternatieve herdenkingen zijn er dus altijd al geweest, zegt Raaijmakers. "In sommige periodes meer en dan weer minder." Herdenken op zich blijft populair, blijkt uit het Nationaal Vrijheidsonderzoek 2025 dat vandaag is verschenen. Negen op de tien Nederlanders staan komende zondag op de een of andere manier stil bij Dodenherdenking. "Wat ik goed vind, is dat elke generatie op hun eigen manier herdenkt. En dat men daar met elkaar over discussieert, soms protesteert en eventueel alternatieve herdenkingen organiseert." Raaijmakers noemt daarmee veranderingen veroorzaakt zijn en dat ze er ook voor gezorgd hebben dat de herdenkingen levend gehouden worden. Uit onderzoek blijkt dat mensen ook aan verschillende dingen denken tijdens de twee minuten stilte. "Vooral jongeren denken aan oorlogen wereldwijd, van vandaag de dag. Met Oekraïne, met Sudan en Gaza, het is best begrijpelijk dat mensen daaraan denken."

Komende tien jaar?

Raaijmakers denkt dat er de komende tien jaar weinig zal veranderen aan de tekst, het memorandum, die tijdens de Dodenherdenking wordt uitgesproken. Ze verwacht wel dat de link tussen het heden meer gelegd zal worden in de toespraken eromheen. Dat gebeurde ook in de jaren '60-'70 van vorige eeuw, toen voornamelijk jongeren vonden dat er meer moest worden stilgestaan bij de Vietnamoorlog en de apartheid.