Hoe architect Rem Koolhaas gebouwen monteert als een film

Wie wel eens een keuken of badkamer heeft verbouwd, weet hoe gek je kunt worden van alle keuzes die je moet maken. Hoewel Koolhaas zelf soms wel 2000 beslissingen op een dag moet nemen, is dit voor een architect volgens hem toch anders, want een architect kan de dingen ontwerpen zoals hij wil. Pas daarna volgt er een proces van het verdedigen van die keuzes tegenover bouwers en opdrachtgevers. "Het verdedigen deel je met mensen van je team. Een goed gebouw is een soort overeenkomst tussen een opdrachtgever en een architect. Het is een proces van intelligente aanpassingen, waarbij je ook wel eens de gelegenheid krijgt dingen beter te maken."

Ieder gebouw een prototype

Het moeilijke, maar ook het spannende van architectuur, is volgens Koolhaas dat ieder gebouw een prototype is. "Het is een heel oneconomische manier om met je fantasie om te gaan." Tegelijkertijd voorkomt dit routine. Doordat zijn bureau OMA op veel verschillende locaties bouwt, behoudt hij de frisse blik van een buitenstaander. "Het is inspirerend om te zien hoe verschillende culturen en systemen volkomen verschillende prioriteiten hebben. Hoe ze nee zeggen. Hoe ze ja zeggen. Hoe hard je kan zijn of hoe beleefd je moet zijn. Het is een soort sport, een soort antropologie in the making."

Een huis als communicatieapparaat

Met zijn nieuwe boek Elements of Architecture wil Koolhaas zijn kennis over materialen en onderdelen delen met het grote publiek en - ook aan zijn collega's - duidelijk maken dat er allerlei drastische veranderingen staan te gebeuren. Daar gaan veel architecten op dit moment volgens hem veel te veel gedachteloos in mee. Als voorbeeld noemt hij de thermostaat, een 19e eeuwse uitvinding om de temperatuur in een gebouw te regelen. Sinds de komst van de slimme thermostaat wordt die thermostaat echter niet alleen gebruikt om de temperatuur in een huis te regelen, maar ook om gegevens over het gebruik te registreren en die data door te geven. "Ik vond dat de architectuur veel te onnozel meedoet met al die mutaties van Silicon Valley."

Een van de grote kwaliteiten van de architectuur is volgens Koolhaas nu juist dat je architectuur kunt 'vertrouwen' en dat een architect privacy creëert. "Dat als je in dat huis bent, dat je dan in je eigen domein bent. Dat je daar eigenlijk onzichtbaar bent voor de rest van de mensheid. Er zitten overal sensors in waardoor je helemaal geen privacy meer hebt. Een huis wat niet kon communiceren, wordt nu een soort communicatieapparaat. We hebben allemaal gretig en uit vrije wil onze privacy opgegeven. Architectuur zou in de positie kunnen zijn om daar niet in mee te gaan. Dat wilde ik als vraagstuk opwerpen."

De herontdekking van de stad

Koolhaas, die zichzelf een 'bijna karikaturale representant van de generatie van '68' noemt, was oorspronkelijk opgeleid als filmmaker en begon pas toen hij midden twintig was aan zijn studie architectuur. "Ik denk dat in die generatie niemand speciaal haast had om te bedenken welk beroep ze zouden moeten uitvoeren. Dat maakte het mogelijk om allerlei bekwaamheden op te bouwen. De grootste drijfveer van mijn leven is nieuwsgierigheid."

Zijn boek Delirious New York (1978) betekende Koolhaas' doorbraak. Daarin beschreef hij hoe je op een andere manier over architectuur kon denken en welke plaats hij voor zichzelf zag in de architectuurwereld. Het boek viel op in een tijd waarin iedereen zich juist afkeerde van de vieze en verloederde stedelijke omgeving. "Het was een waanzinnig asynchroon lopen met de Zeitgeist, maar ik heb gemerkt dat dat misschien wel een soort leidraad is van mijn hele leven. Destijds was New York bankroet. Het was ongelofelijk gevaarlijk. Daar goede woorden voor over hebben viel natuurlijk bijzonder op."

De overeenkomsten tussen een film en een gebouw

De overstap van de film naar de architectuur was voor Koolhaas gemakkelijk omdat er volgens hem weinig verschil is tussen de montage van een film en het ontwerpen van een gebouw. "In feite is architectuur een soort montage van momenten, behoeftes en noodzaken die een soort intrige moeten hebben. Ik heb het hele principe van montage waar film op rust, ook in de architectuur kunnen toepassen."

Het grootste verschil met de wereld van de film is volgens hem dat een architect bijna twee derde van zijn werk via prijsvragen in de wacht moet slepen. "Dat betekent dat je voortdurend uitnodigingen krijgt van mensen die zeggen dat ze je werk verbluffend vinden maar dat er tegelijkertijd 90 procent kans is dat wat je voor ze maakt, in de prullenbak belandt. Een project wat niet doorgaat is soms bijzonder teleurstellend maar ik zie het niet als het verschil tussen alles of niets. Een project kan ook een kwaliteit, een bestaan hebben." Zo bestaat zijn monumentale boek S, M, L, XL voor 70 procent uit niet gerealiseerde projecten, die zo gepresenteerd zijn "dat het toch een verhaal is en toch een bestaan heeft."

Een moderne architect is een optimist

Een van de belangrijkste eigenschappen van een architect is volgens Koolhaas dat je als architect niet moet schrikken van je eigen naïviteit en ingevingen altijd serieus moet nemen. "Uitstel van oordeel is een van de belangrijkste dingen die je moet kunnen doen." Een moderne architect moet volgens hem wel een optimist zijn. "Je kan alleen maar deelnemen aan het proces van modernisering als je dat doet vanuit een optimistisch wereldbeeld. Dat is erg complex op dit moment omdat we geen ideologie meer hebben die op optimisme berust. Aan het begin van de 20e eeuw kon je socialist of communist zijn en dan kwam het in orde met het optimisme want dan was je onderdeel van iets optimistisch. Met het wegvallen van ideologieën en het steeds belangrijker worden van de markteconomie, sta je er eigenlijk alleen voor en gaat het over je eigen optimisme."

Werken in maatschappijen die 'anders' zijn

Door zijn nieuwsgierigheid en optimisme (en misschien ook wel door zijn achtergrond in Indonesië) is Koolhaas erg geïnteresseerd in maatschappijen die 'anders' zijn, zoals China, Rusland en Qatar. "Een van de factoren die wij enorm onderschatten is gemiddelde leeftijd, demografie. In China zijn de mensen die beslissingen nemen 35 en in Amerika 80. Dat alleen al bepaalt welke risico’s je kan nemen, wat het enthousiasme is om experimenten te lanceren en te ondergaan. Ik heb me nooit buitengesloten gevoeld. Dankzij Indonesië heb ik een gemak om in dingen door te dringen waar ik niet per se uitgenodigd ben."

De manier waarop het westen de laatste tien jaar de Arabische, Russische en Chinese wereld moreel heeft verworpen, is volgens hem ontstellend dom geweest. "Dat is één van de redenen waarom ik graag in die werelden bezig ben, als een soort mediator, om te kijken of daar geen gezamenlijkheden te ontdekken zijn. Tot nu toe zie ik die veel. Dat is een missie die razend spannend is."

Terug naar het platteland

Nu meer dan de helft van de wereldbevolking in een stad woont, verlegt Koolhaas zijn focus naar het platteland. Dit in tegenstelling tot veel van zijn collega’s voor wie de trek naar de stad ‘een alibi’ is geworden, "een alibi om alleen nog maar naar steden te kijken, alleen nog maar over smart cities te praten. Het platteland volledig te negeren op het moment dat het misschien het meest drastisch aan het evolueren is."