De wonderbaarlijke veerkracht van het liberalisme

Het liberalisme heeft betere tijden gekend. Voor het eerst in de 21ste eeuw zijn er minder democratieën dan autoritaire regimes in staten met meer dan 1 miljoen inwoners. Zelfs in democratieën eroderen instituties. In bijna elke democratie ondermijnen immers populisten, ter linker- en rechterzijde, liberale instituties als het parlement en de rechtspraak.

Minstens zo treurig is dat autoritaire regimes als Rusland en China Westerse regeringen proberen te ondermijnen en de populisten opstoken via sociale media. Tot overmaat van ramp heeft een liberale wensdroom als globalisering ongelijkheid meer vergroot dan ons lief is. Met al deze verontrustende ontwikkelingen zou men zich bijna gaan afvragen of het liberalisme nog wel een toekomst heeft.

Liberalisme onder druk

Volgens socioloog en politicoloog Francis Fukuyama, die in oktober van dit jaar het essay Liberalism and its Discontents publiceerde, staat de liberale component van de liberale democratie nog meer onder druk dan de democratische. Vrije en eerlijke verkiezingen lukken in het vrije Westen immers nog wel, hoewel er steeds meer kwalijke 'influencers' de arena betreden.

De invloed van die 'influencers' is overigens niet onbelangrijk. Het Brexitreferendum, de Amerikaanse verkiezingen en het referendum in eigenland over het associatieakkoord met Oekraïne zijn voorbeelden. Het vraagt om continue waakzaamheid.

Nog veel erger echter is de schade aan de liberale component oftewel de rechtsstaat. Onze rechtsstaat beschermt burgers tegen elkaar en tegen de willekeur van de staat. Het betekent dat politici en ambtenaren zich aan dezelfde regels moeten houden als gewone burgers. Rusland en China hebben er natuurlijk belang bij om de suggestie te wekken dat de rechtsstaat in het Westen uitsluitend voor de elite geldt.

Populisten

Populisten die binnen het democratische systeem opereren wijzen ook naar de vermeende 'corrupte; elite. Instituties moeten gezuiverd worden van de elite die al veel te lang de dienst uitmaakt. De Hongaarse premier Orban, de Amerikaanse president Trump en de Indiase premier Modi schrikken er niet voor terug om hun electorale mandaat te gebruiken om liberale instituties aan te vallen. Zij benoemen vriendjes als rechter en ambtenaar, schenden wetten en noemen de pers 'de vijand van het volk'. Orban gaat er zelfs prat op dat zijn niet liberale democratie veel vitaler is dan de decadente liberale die een kniebuiging heeft gemaakt voor de multiculturele samenleving.

De crisis van het liberalisme is natuurlijk niet uitsluitend te wijten aan het feitenvrije geklets van de populisten. Populisten zouden immers nooit zo succesvol zijn als zij niet konden aansluiten bij bestaande en begrijpelijke onvrede over het liberalisme. Om dat te begrijpen zullen we ons even in de geschiedenis van het liberalisme moeten verdiepen.

Geschiedenis

Liberalisme is voortgekomen uit de wens om te voorkomen dat diversiteit in een pluralistisch stelsel ontaardt in geweld. Dit verlangen moet gezien worden tegen de achtergrond van de godsdienstoorlogen die zo velen het leven heeft gekost. Elke strijdende partij geloofde immers een monopolie te bezitten op de absolute religieuze waarheid hetgeen oorlog dichterbij brengt.

Er bestond geen religieuze consensus meer over de klassieke vraag wat nu eigenlijk het goede leven is. Om die reden trachtten liberale denkers als Thomas Hobbes en John Locke die klassieke vraag uit het religieuze domein te halen in de hoop de politieke aspiraties te temperen. Aangezien men het toch niet eens kon worden over de vraag wat het goede leven is, probeerden zij tenminste het leven zelf te beschermen. En dat was nodig ook als men bedenkt dat tijdens de religieuze twisten in de Duitse gebieden tijdens de zestiende en zeventiende eeuw meer dan een op de drie mannen het leven liet.

Tolerantie

In een poging het leven te beschermen probeerden liberale denkers de aanhangers van een absolute waarheid te overtuigen van het nut van tolerantie. Zo stelden zij dat het niet nodig is om het met elkaar eens te zijn over de belangrijke zaken behalve dat iedereen zelf zijn mening mag vormen zonder inmenging van de ander of de staat. De staat moest het onvervreemdbare recht op 'life, liberty and the pursuit of happiness' van ieder mens beschermen zoals staat geschreven in de Amerikaanse Declaration of Independence. De bescherming van het leven, de vrijheid en het streven naar geluk is de kern van het liberale leerstuk over de tolerantie.

De grenzen van tolerantie worden pas bereikt als het principe zelf wordt geschaad of burgers met geweld hun zienswijze gaan verdedigen. Op deze wijze proberen liberalen in een diverse natiestaat conflicten vreedzaam op te lossen. Alternatieve nationale identiteiten die niet uitgaan van tolerantie maar zich vastklampen aan religie, etniciteit, sekse of ras kunnen immers zomaar tot geweld leiden.

Liberalisme is overigens niet alleen een methode om geweld te voorkomen maar ook een instrument om menselijke waardigheid te beschermen. Mensen zijn immers de enige diersoort die een onderscheid kan maken tussen goed en kwaad. Menselijke waardigheid wordt door liberalisme beschermd door rechten die individuele autonomie garanderen: vrijheid van meningsuiting, vrijheid van vergadering, geloofsvrijheid en het recht op te participeren in zelfbestuur. Liberalen zijn universalistisch. Zij geven niet alleen om hun eigen vrijheden maar ook om die van anderen buiten hun gemeenschap.

Tenslotte is het historische liberalisme ook nauw verbonden met het recht op eigendom. Eigendomsrechten vormen de economische motor van samenlevingen en leiden tot modernisering en economische groei. Rechten worden beschermd door een onafhankelijke rechter die een beroep op de staat kon doen om die rechten af te dwingen. De rechtsstaat beschermt burgers tegen elkaar en tegen de willekeur van de staat.

Liberalisme en democratie

Liberalisme is verbonden met democratie maar het is niet hetzelfde. Er zijn liberale regimes die niet democratisch zijn zoals Duitsland in negentiende eeuw en Singapore vandaag de dag. Er zijn ook democratieën die niet liberaal zijn zoals Hongarije onder Orban of India onder Modi. In deze niet-liberale democratieën worden bepaalde bevolkingsgroepen beter behandeld dan andere. Een overspannen nationalisme dat andere naties minacht staat eveneens op gespannen voet met het liberalisme.

Ook radicale leninistisch-marxistische regimes die onder democratische gelijkheid niet alleen gelijke kansen maar zelfs uitkomsten verstaan handelen in strijd met de liberale rechtsstaat. Zij zullen immers uiteindelijk het eigendomsrecht schenden.

Donkere kanten

Liberalisme heeft de wereld veel gebracht. Het heeft immers tolerantie, vrede en welvaart bevorderd. Er zijn echter ook donkere kanten. Zo zijn sommige liberalen de efficiëntie van markten en de onvolkomenheid van staatsingrijpen gaan verabsoluteren. Dit liberale paradigma was een welkom medicijn om overgereguleerde samenleving los te trekken. Privatiseringen betekenden vaak dat een publiek monopolie werd vervangen door een privaat waardoor de consument nog steeds te veel betaalde.

In de financiële sector heeft deregulering zelfs bijgedragen aan een grote financiële crisis. Globalisering heeft groei opgeleverd maar er waren naast winnaars ook verliezers. Per saldo daalde ongelijkheid tussen staten maar steeg ongelijkheid binnen staten. Tegelijkertijd werd er als gevolg van de wens om de publieke sector in te dammen bezuinigd op onderwijs en zorg.

Ontevredenheid

Door deze ingrijpende sociale gevolgen van het liberalisme werd het voor populisten niet zo lastig om de ontevredenen te paaien. Hier speelt natuurlijk ook het belang dat het liberalisme hecht aan individualisme. Het kosten de populisten weinig moeite om de liberalen weg te zetten als kil en berekenend en hen een tekort aan gemeenschapszin te verwijten. Ook de neutrale positie van het liberalisme in het debat over het goede leven werd door de populisten uitgebuit. Orban koos voor een nationalistische identiteitspolitiek die veel Hongaarse harten sneller deden kloppen dan liberale academische praatjes over tolerantie.

Ook ter linkerzijde werd liberalisme onder druk gezet. Liberale samenlevingen bleken ondanks het belang dat werd gehecht aan gelijkheid voor de wet niet immuun voor allerlei vormen van discriminatie als racisme en seksisme. Ook linkse identiteitspolitici vonden de liberale lotsverbondenheid te schraal en kozen voor groepen die gediscrimineerd werden. Identiteit werd belangrijker dan de oude discussies over arbeid en kapitaal en de rol van de staat.

Universalisme

Het liberalisme heeft dan ook nog de handicap van het universalisme. Liberalen maken zich immers zorgen over mensenrechten in algemene zin en beperken die niet tot de rechten van de eigen groep. Rechten worden echter beschermd en afgedwongen door staten met territoriale jurisdictie. Een universeel recht op migratie bestaat in geen enkele liberaal democratische staat. De grenzen van een politieke gemeenschap worden tegenwoordig bepaald door historische precedenten en politieke strijd en niet door een liberaal principe.

Het liberalisme kent dus allerlei onvolkomenheden. Het miskent het feit dat mensen sociaal zijn. Liberalen hebben weinig succes in het tegenwicht bieden aan nationalisme en tegenwoordig identiteitspolitiek voelen. Liberale immigratiepolitiek verhoudt zich niet goed met territoriale jurisdictie. Liberale politici zagen te laat dat markten niet goed kunnen functioneren zonder marktmeesters. Tot overmaat van ramp leidde globalisering ook nog tot een in sommige gevallen dramatische toename van ongelijkheid.

Geen wonder dat politici als Poetin en Orban die het liberalisme failliet verklaren daar in het Westen gehoor voor vinden. Beide heren vertellen er echter niet bij dat zij zelf er thuis werkelijk alles aan gedaan hebben om liberalisme de kop in te drukken.

Liberalisme is noodzakelijk

In werkelijkheid is het liberalisme echter meer dan ooit noodzakelijk. Er bestaat immers geen betere methode om problemen die voorkomen uit diversiteit vreedzaam te beheersen en de wereld is diverser dan ooit tevoren. Indien democratie losgekoppeld wordt van liberalisme komt diversiteit in het gedrang. Meerderheden zullen dan hun macht aanwenden om minderheden te onderdrukken. Elke niet liberale poging om een sociale orde te bouwen op basis van ras, etniciteit of religie zal tot uitsluiting van groepen leiden. Het is een formule die onvermijdelijk leidt tot dictatuur.

Aanhangers van de liberale democratie mogen zich op de borst kloppen dat zij diversiteit vreedzaam kunnen managen maar zij zullen meer moeten doen om ongelijkheid te bestrijden. Er is overigens niets in het klassieke liberalisme dat het bestrijden van sociale ongelijkheid verbiedt zolang eigendomsrechten en de markteconomie maar worden geëerbiedigd. Het gaat natuurlijk fout als radicalen in hun strijd voor sociale gelijkheid geen boodschap meer hebben aan het recht op eigendom. En het gaat helemaal fout als er een cancel cultuur ontstaat die tolerantie aan de laars lapt.

Interessant genoeg heeft het liberalisme zich steeds weer aan veranderende omstandigheden kunnen aanpassen. Het heeft bewezen zich te kunnen aanpassen aan communautaire impulsen die in de diversiteit eveneens konden bloeien. Het heeft zich ook kunnen verzoenen met sociale rechtvaardigheid. Liberalen hebben na de Tweede Wereldoorlog immers meegewerkt aan de opbouw van de verzorgingsstaat met al zijn herverdeling. Toen het overheidsingrijpen in de jaren zeventig verstikkende vormen aannam zijn het de liberalen geweest die als eerste de noodzaak van een correctie hebben bepleit.

Nu de pendule weer te veel in de richting van ongelijkheid gaat zijn het de liberalen die, net als na de Tweede Wereldoorlog weer, meer staatsingrijpen accepteren. Elke keer als de zwanenzang over het liberalisme wordt gezongen weten de liberalen zich weer opnieuw uit te vinden. De wonderbaarlijke veerkracht van het liberalisme zal ons hopelijk ook in de toekomst niet teleurstellen.

Bezint eer ge begint

Iedereen die afscheid wil nemen van de huidige liberale ordening dient zich wel twee keer te bedenken. Het negeren van liberale waarden zal er uiteindelijk immers toe leiden dat conflicten alleen nog maar beslecht kunnen worden via geweld. In een wereld waarin er vooralsnog geen betere methode voorhanden om de spanningen die voortkomen uit diversiteit vreedzaam te beheersen zou deze waarschuwing indruk moeten maken.