‘Zuid-Afrikanen mogen trotser zijn op hun culturele erfgoed’

Voor Gerrit Dusseldorp en zijn collega’s is Zuid-Afrika een walhalla. Dusseldorp werkt als archeoloog aan de Universiteit Leiden en is gespecialiseerd in de oorsprong van de mens. "Zuid Afrika is de cradle of humankind", zegt hij. In Zuid-Afrika zijn verschillende mensachtigen aangetroffen. Zo werd in 1924 de eerste Australopithecus africanus gevonden in een kalksteengroeve nabij Kimberley, volgde in 1949 in Swartkrans de ontdekking van de eerste Homo erectus in Afrika en ontdekten archeologen in 2013 de nieuwe soort Homo naledi in de Rising Stargrotten.

Voor zijn onderzoek naar onze vroege voorouders woonde Dusseldorp zes jaar in Zuid-Afrika. "In Zuid-Afrika vind je de oudste resten van ons modern menselijke gedrag", vertelt hij. Dusseldorp was betrokken bij onderzoek in de Diepkloof- en de Blombosgrot in de Kaap. Hier zijn voorwerpen gevonden die gemaakt zijn door de vroegste moderne mensen en die wijzen op complex gedrag als planning, handel, grafrituelen en het maken van kunt.

Lange tijd woonden de nakomelingen van deze mensen als jagers-verzamelaars in Zuid-Afrika. De Khoi en de San (gezamenlijk Khoisan) die nu nog in het zuiden van Afrika leven, lijken van alle menselijke groepen genetisch gezien nog het meest op deze vroege moderne mensen. In de prehistorie bloeide de samenleving van de San en waren ze een tijd lang zelfs de grootste groep mensen op onze planeet. In de afgelopen duizenden jaren en vooral in de recente geschiedenis zijn de aantallen Khoisan sterk afgenomen. Vanaf zo’n 4000 jaar geleden kwamen Bantoesprekers die ijzer bewerkten en landbouw bedreven vanuit het noorden het leefgebied van de Khoisan binnen. Zij vestigden zich vooral als boeren aan de oostkust van Zuid-Afrika.

Een leeg land

Ondanks hun lange aanwezigheid in Zuid-Afrika, konden de Khoisan op weinig sympathie van de blanke kolonisten rekenen. Dusseldorp: "Robert Jacob Gordon, de laatste Nederlandse VOC gouverneur van de Kaapkolonie, schilderde de Bosjesmannen (San) als een beetje suffig af. De Xhosa (een Bantoevolk) vond hij juist nobel. Jagers-verzamelaars werden niet als echte inwoners gezien, boeren zoals de Xhosa wel." Deze gedachte vertaalde zich ook in de verdeling van land ten tijde van het apartheidsregime. "Het oosten, 13 procent van het land, was van de zwarten. De overige 87 procent van het land werd gezien als leeg. Dat was een legitimatie voor de blanke aanspraak op het land."

Recentelijk werd deze gedachte van een leeg land opgerakeld door PVV ideoloog Martin Bosma in zijn omstreden boek Minderheid in eigen land. Hierin betoogt hij dat de Nederlanders in een leeg land aankwamen en dat je daarmee kan zeggen dat het historisch gezien hun land is. "De gedachte dat het land leeg was, is archeologisch gezien onzin", zegt Dusseldorp. "Er hebben altijd al mensen in het gebied gewoond. Zogenaamde Type R settlements in de Vrijstaat laten zien dat er stenen nederzettingen van de Khoisan waren in 1600 toen de blanken kwamen. Dit gaat om ingewikkelde samenlevingen van jagers-verzamelaars en herders."

Uitwisseling

Archeologisch werk maakt ook een eind aan een andere hardnekkige apartheidsmythe. Er zou namelijk een absolute scheiding tussen de Khoisan en de Bantoevolken bestaan. Dusseldorp: "Op bijvoorbeeld een vindplaats in Shongweni hebben we sporen van Bantoe ijzertijdboeren gevonden die daar 2000 jaar geleden leefden. Hier is ook bewijs aangetroffen van contact met Khoisan volken. Van vindplaatsen in de Drakensberg weten we dat Bantoeboeren lokale Khoisan sjamanen inzetten om te zorgen voor regen. De boeren waren zich ervan bewust dat de jager-verzamelaars zeer bekend waren met het land en de geesten die er leven."

Dit contact tussen de verschillende bevolkingsgroepen is ook terug te vinden in het DNA van de huidige bewoners. Dusseldorp: "Uit genetisch onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat Desmond Tutu, een Bantoe, San DNA heeft. En de groep van de Cape Coloureds blijkt genetisch grotendeels Khoi en San te zijn." De talen van Zuid-Afrika wijzen eveneens op culturele uitwisseling. "Het Xhosa in de Oostkaap, de taal van bijvoorbeeld Nelson Mandela, heeft klikklanken,’ vertelt Dusseldorp. ‘Die zijn afkomstig uit de taal van de San."

Allemaal Afrikaan

Zuid-Afrika heeft de langste culturele geschiedenis van de wereld. Toch maakt dit nauwelijks onderdeel uit van de nationale trots en afficheert Zuid-Afrika zich vooral met de schoonheid van de natuur. Dusseldorp pleit dan ook voor meer waardering van het culturele erfgoed. "Onze voorouders woonden er al drie miljoen jaar geleden. In Zuid-Afrika leefden al heel lang jagers-verzamelaars en het land had al in de middeleeuwen koninkrijken met complexe samenlevingen", zegt Dusseldorp. Het Maloti-Drakensbergpark is door UNESCO mede dankzij de rotskunst van de San tot World Heritage Site uitgeroepen. Diepkloof en Blombos staan op de nominatie.

Met de internationale waardering zit het dus wel goed. In Zuid-Afrika zelf gaat de waardering van de rol van de geschiedenis van Zuid-Afrika in het ontstaan van de mens minder soepel. "Bij veel mensen leeft het niet zo", stelt Dusseldorp. "Het is een erfenis van vroeger of desinteresse. Zeker in mijn vakgebied spelen ook religieuze bezwaren. Evolutie past niet in het wereldbeeld. Toen de Homo naledi werd ontdekt, beweerde een prominente politicus dat dit een blank, westers complot was. Het zou suggereren dat de Afrikanen van bavianen afstammen. Dat is balen. Ze zouden er meer trots op mogen zijn. We zijn allemaal Afrikaan, jij en ik. Zelfs Donald Trump."

Op donderdag 23 maart, 21:10 NPO2, start de zevendelige serie Goede Hoop van de NTR over de rol van de Nederlanders in de geschiedenis van Zuid-Afrika. Van 17 februari tot 21 mei presenteert het Rijksmuseum de eerste grote tentoonstelling over het onderwerp.

Dit artikel werd verzorgd door de wetenschapsredactie van De Kennis van Nu (NTR)

Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co
Dinsdag en vrijdag rond 10.50 uur in de Ochtend