Tien thema's, dertien lijsttrekkers: het NOS Nederland Kiest Radiodebat

Afwezigheid Wilders

Kort voor de start van het debat werd duidelijk dat PVV-leider Geert Wilders niet aanwezig zou zijn. In Belgische media werd gemeld dat Wilders doelwit zou zijn geweest van een Belgische terreurcel die gisteren werd opgepakt. Wilders liet op X weten "nergens heen te gaan" totdat duidelijk is of het bericht klopt.

Hij zou het debat eigenlijk openen, waardoor de planning op het laatste moment moest worden omgegooid. Andere lijsttrekkers wensten hem sterkte. "Dit is afschuwelijk natuurlijk", zei BBB-leider Caroline van der Plas. Ook D66-leider Rob Jetten en SP-leider Jimmy Dijk spraken hun medeleven uit en trapten in zijn plaats het debat af.

De NOS bood Wilders aan telefonisch deel te nemen, maar hij liet weten daar geen gebruik van te maken. Wilders zou onder andere in debat gaan met CDA-leider Henri Bontenbal over vertrouwen in de politiek. Bontenbal zegt het jammer te vinden dat ook het telefonische gesprek niet door gaat, maar respecteert de keuze van Wilders.

Wilders zou ook een debat voeren over asiel, met Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) en Mirjam Bikker (ChristenUnie). Dat debat verliep zonder Wilders opvallend rustig. Bikker en Timmermans spraken beiden over een 'opvangcrisis' in plaats van een asielcrisis, en benadrukten dat er een strenger en rechtvaardiger asielbeleid moet komen.

Doorrekeningen CPB

De doorrekeningen van het Centraal Planbureau (CPB) zijn net bekendgemaakt en daarmee is duidelijk geworden waar partijen hun verkiezingsbeloftes van willen betalen. VVD-lijsttrekker Dilan Yeşilgöz, Frans Timmermans van GroenLinks-PvdA en Chris Stoffer van de SGP gingen in debat over hoe zij hun plannen financieel rond willen krijgen.

De tegenstellingen zijn groot. Volgens Yeşilgöz (VVD) moet er "fors worden geïnvesteerd in defensie en veiligheid", maar zonder de lasten voor burgers te verhogen. De VVD wil dat doen door de overheid zuiniger te laten werken en te hervormen binnen de sociale voorzieningen. "We kiezen bewust voor minder ambtenaren en minder ontwikkelingssamenwerking", aldus Yeşilgöz, die GroenLinks-PvdA verwijt "de rekening bij de hardwerkende Nederlander te leggen."

Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) benadrukt dat zijn partij juist niet wil bezuinigen op zorg en dat de sterkste schouders de zwaarste lasten moeten dragen. Hij verwijt de VVD dat zij het eigen risico verhogen naar 440 euro en 1.400 euro per jaar schrapt bij mensen in de bijstand. "Waar moeten ze met kerst dan nog hun boodschappen van betalen?" GroenLinks-PvdA wil het eigen risico juist halveren en hogere belastingen invoeren voor de grootste bedrijven.

SGP-leider Chris Stoffer benadrukt het belang van investeren in gezinnen en veiligheid, maar maakt zich zorgen over de gevolgen van de VVD-plannen voor mantelzorgers of mensen die voor kinderen thuis willen zijn. Yeşilgöz reageert dat haar partij juist economische onafhankelijkheid wil stimuleren met bijna gratis kinderopvang en meer mogelijkheden voor vrouwen om voltijd te werken. Ook wijst Stoffer erop dat GroenLinks-PvdA volgens het CPB over een paar jaar minder wil uitgeven aan defensie, iets wat Timmermans fel tegenspreekt.

Klimaat en energie

In het debat over klimaat en energie stonden Lidewij de Vos (Forum voor Democratie) en Jimmy Dijk (SP) tegenover elkaar. Volt had zich kort voor aanvang teruggetrokken, omdat lijsttrekker Laurens Dassen niet in debat wilde met FvD. De Vos noemde dat "jammer" en benadrukte dat juist gesprekken met politieke tegenstanders belangrijk zijn. Dijk ging wél het gesprek met haar aan.

De Vos pleitte voor forse investeringen in kernenergie, met name in de ontwikkeling van thoriumreactoren, die volgens haar "schoon, efficiënt en onafhankelijk" energie kunnen leveren. Nederland zou, naar het voorbeeld van Frankrijk, meerdere kerncentrales moeten bouwen. Dijk ging daar fel tegenin. Thoriumtechnologie wordt volgens hem al sinds de jaren zestig onderzocht zonder succes. Bovendien zijn kerncentrales volgens hem onbetaalbaar en traag.

De Vos verdedigde de hoge kosten doordat kernenergie volgens haar juist op de lange termijn rendabel is. Ook uitte ze haar twijfel over de menselijke invloed op klimaatverandering: "Klimaatverandering is van alle tijden. De vraag is in welke mate de mens daar invloed op heeft." Ze wees erop dat landen als China en de VS niet meedoen aan de energietransitie, "terwijl Nederland wel zijn economie opoffert."

Dijk koos ervoor FvD aan te vallen op haar voorstel om de gaswinning in Groningen te hervatten. Hij las berichten voor van Groningers die zich verraden voelen. De Vos reageerde dat zij de Groningers juist wil helpen met snellere compensatie, maar dat "de gaskraan dichtdraaien" geen oplossing is. Volgens Dijk speelt de Vos met de levens van Groningers: "Het kan niet veilig. Je kunt niet compenseren."

Samenwerking en leiderschap

Tegen het einde van het debat spraken Rob Jetten (D66) en Joost Eerdmans (JA21) over de vraag of er na de verkiezingen wel of niet samengewerkt kan worden met de PVV, momenteel de grootste partij in de peilingen. Jetten sluit samenwerking met de PVV uit, maar benadrukt dat de problemen van PVV-kiezers serieus genomen moeten worden. Eerdmans vindt het onbegrijpelijk dat D66 volgens hem "2,5 miljoen kiezers aan de kant wil zetten". Hij erkent dat Geert Wilders zich in eerdere samenwerking met VVD, NSC en BBB "niet fantastisch heeft gedragen", maar wil na de verkiezingen wel om tafel met de PVV. "Dan zal moeten blijken wat de verhoudingen zijn, wat we kunnen bereiken en of we eruit komen", aldus Eerdmans.

Daarna gingen Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA), Dilan Yeşilgöz (VVD) en Henri Bontenbal (CDA) in gesprek over samenwerking en leiderschap, door afwezigheid van de PVV de drie grootste partijen in de peilingen. Ze bespraken welk leiderschap Nederland nodig heeft en wie bereid is tot compromissen om te kunnen regeren. Geen van de drie wilde zeggen wie van de andere twee zij als premier zouden willen, en allen gaven aan zelf premier te willen worden. De nadruk moet volgens de drie liggen op vertrouwen, bereidheid om elkaar wat te gunnen en "over je eigen ego te stappen."

In totaal werden er debatten gevoerd over tien thema's met in totaal dertien deelnemende lijsttrekkers. Het hele debat kun je hier terugluisteren.