De wonderbaarlijke aantrekkingskracht van het referendum

Zelfs bij politieke partijen als D66, GroenLinks en de PvdA treft men voorstanders van directe democratie aan. De PVV en de SP zijn er natuurlijk dol op. De populariteit van het referendum bevreemdt. Dictators als Napoleon III, Mussolini en Hitler waren immers dol op referenda. Zij gebruikten het instrument om repressieve politiek te legitimeren met een populistisch sausje. Je zou toch denken dat keurige jongens als Jan Roos en Thierry Baudet daar niets mee te maken zouden willen hebben.

Indien er sprake is van een grondwetswijziging of als er soevereiniteit wordt overgedragen valt een referendum te overwegen. Ook inspraak op lokaal niveau over de keuze voor een speeltuin of een zwembad lijkt mij geen beroerd idee. Zodra echter referenda over andere zaken gaan, ontstaan er vaak grote problemen.

In Californië leidden referenda tot een bankroet omdat burgers de verleiding niet konden weerstaan om voor belastingverlaging te stemmen. Lijkt me geen goed idee. In het o zo vaak geprezen Zwitserland kan de tirannie van de meerderheid de rechten van minderheden aantasten. Is dat een aantrekkelijk idee? Ook in Colombia bracht het referendum geen paradijs op aarde. Na vele jaren vechten en vreselijk veel slachtoffers was er eindelijk vrede en wat gebeurt er? De meerderheid wees de vrede af. Tel uit je winst.

Leugens

Het grootste probleem met referenda is dat niet iedereen de tijd heeft of bereid is om zich werkelijk in de materie te verdiepen. Dat is op zich al ernstig genoeg maar wordt helemaal dodelijk als er stokebranden opstaan die leugens verspreiden die onvoldoende worden weersproken.

Bij het referendum over de Europese grondwet beweerde Harry van Bommel dat wij alleen nog een Europees leger zouden kunnen tegenhouden door tegen te stemmen. Een Europees leger! Iedereen die zich drie minuten in Europa verdiept weet hoeveel weerstand er in Europese kringen bestaat tegen een Europees leger. Het was en is complete nonsens.

Bij het referendum over het associatieakkoord met Oekraïne beweerden Jan Roos en Thierry Baudet dat een EU lidmaatschap nu onafwendbaar zou zijn. Een onversneden leugen! Veel mensen trapten er echter in.

Ook bij het Brexit-referendum was de gang van zaken onverkwikkelijk. Brexiteers verklaarden doodleuk dat het geld van de Britse bijdrage aan de EU in geval van Brexit geheel in de gezondheidszorg zou kunnen worden gestopt. Alsof een Brexit niet met hoge kosten gepaard zou gaan! Veel Britten vragen zich nu af of die veronderstelling van de Brexiteers wel uit zal komen.

De diplomatieke schade van een referendum over internationale aangelegenheden kan groot zijn. Rutte kreeg bij zijn collega’s geen gehoor toen hij een opt-out voor Nederland bedong voor het associatieakkoord met Oekraïne. Als ons land straks zijn handtekening niet zet zullen we daar op andere dossiers ongetwijfeld een prijs voor betalen.

Onzin

En dan te bedenken dat al deze onzin voorkomen had kunnen worden. Het parlement had gewoon moeten zeggen dat het hier slechts een raadgevend referendum betreft en dat de representatieve democratie hier het laatste woord heeft. Dat durfden de politici echter niet, bang als zij zijn om het volk voor het hoofd te stoten, zelfs als het een minderheid betreft.

Soms hoor je een verloren D66'er of PvdA'er nog beweren dat raadgevende referenda eigenlijk bindend zijn. Die opvatting zal door alle ellende die wij nog gaan meemaken snel aan populariteit inboeten.

Historicus Arend Jan Boekestijn is commentator bij Dit is de Dag