Eenheid maakt kracht; de Europese Unie moet nadenken over een federaal model

Het telt wel op. Joe Biden voert in de voetsporen van Trump een Koude Oorlog met China. Vladimir Poetin krabbelt aan grenzen. China speelt EU-lidstaten uit elkaar met investeringen en vaccindiplomatie. Erdogan stuurt oorlogsschepen op EU-lidstaat Griekenland af. Geen wonder dat Frankrijk en Duitsland de conclusie hebben getrokken dat Europa meer zal moeten samenwerken om deze ontwikkelingen het hoofd te bieden. Moet ons land zich aansluiten bij de Frans-Duitse as?

Luuk van Middelaar, hoogleraar Europees recht aan de Universiteit Leiden, Frans-Paul van der Putten, hoofd van het Clingendael China Centre en Monika Sie Dhian Ho, algemeen directeur van Instituut Clingendael, houden in de Groene Amsterdammer van 3 februari een warm pleidooi voor een Europeanisering van de Nederlandse buitenlandse politiek.

Wereldpolitieke wending

Volgens de auteurs staat Nederland voor een derde grote wereldpolitieke wending in zijn geschiedenis. Ons land begon in 1648 als een belangrijke geopolitieke speler in de wereld. Het land was bedreven in machtspolitiek en bezat koloniën op maar liefst twee continenten. In deze tijd was Nederland gewend om geopolitiek te bedrijven en niemand was verbaasd als Johan de Witt de taal van de macht sprak.

Dit alles veranderde in de Napoleontische periode (1796-1815). Het jonge Nederlandse Koninkrijk werd formeel neutraal en liet machtspolitiek over aan het VK en het Europese Concert. Nederland zong zich in deze periode als het ware los van de machtspolitieke realiteit daartoe in staat gesteld door een fortuinlijk machtsevenwicht. Het Verenigde Koninkrijk der Nederlanden was immers op de tekentafel van de grote mogendheden ontworpen.

Bax Brittanica naar Pax Americana

De tweede wereldpolitieke wending vond plaats na 1945. De neutraliteitspolitiek had Nederland niet gevrijwaard van de nazibarbarij. De dekolonisatie vereiste een aanpassing aan de nieuwe tijd en dat betekende Europese economische samenwerking. De Koude Oorlog vereiste aansluiting bij de NAVO. Nederland liet de neutraliteitspolitiek varen en ruilde de Pax Brittanica in voor de Pax Americana.

Ook dankzij dit nieuwe en alweer fortuinlijke machtsevenwicht kon Den Haag zich weer loszingen van de macht en zich blijven concentreren op internationaal recht en vrede. Machtspolitiek en vuile handen maken werd maar al te graag aan de Amerikanen overgelaten. Onze beslommeringen beperkten zich tot markt en recht. Geen sterveling dacht nog na over geografie.

Geografie

Geografie heeft echter de nare eigenschap om zich niets aan te trekken van regeringen die niet bij de les blijven. Toen de muur viel was de Nederlandse regering er als de kippen bij om het vredesdividend te incasseren.

Poetin, die wel geïnteresseerd is in geopolitiek, gooide echter roet in het eten. Hij bezette de Krim en speelde via gaspijplijnen en trollen op sociale media Europa uiteen. Trump bleek in Helsinki Poetin meer te vertrouwen dan zijn inlichtingendiensten. Biden speelt net als Trump hoog spel met China terwijl EU-lidstaten, Duitsland voorop, daar veel geld verdienen. China zelf is aardig op weg om de artificiële intelligentie revolutie te winnen. Klimaatverandering moedigt migratie aan. Geografie is weer helemaal terug. De mantra 'markt en recht' klinkt in Den Haag holler dan ooit tevoren.

Nederland heeft drie opties

Wat moet Nederland doen? Er zijn drie opties. De eerste optie is doorgaan met de oude Atlantische politiek. Die optie is echter problematisch omdat de VS aan macht inboet, eigenlijk meer geïnteresseerd is in de Pacific, en aanstuurt op een Koude Oorlog met China die ons welvaart zal kosten.

Een tweede optie is een nieuwe variant op de vroegere neutraliteitspolitiek. Het gaat hier niet om formele neutraliteit want uitreding uit de NAVO is natuurlijk onverstandig. Het gaat om de traditionele voorkeur om Europese samenwerking te beperken tot het terrein van de economie. Volgens deze denkschool is een gemeenschappelijk Europees buitenland- en defensiebeleid uit den boze. Nederland hoeft bij deze keuze dan ook niet na te denken over macht en kan naar hartenlust blijven dromen over recht en markt.

Ook deze optie is niet erg aantrekkelijk. Hoe kan men in Europa zonder Europese politieke samenwerking macht projecteren in een wereld waarin de VS, Rusland, India en China ons elke dag voor fait accomplis stellen? Als iedereen macht projecteert kan Den Haag niet achterblijven.

Europese geopolitiek

Bovendien hebben de grote problemen die zich aandienen vooral een grensoverschrijdend en politiek karakter. Hoe kan men in een Europa van staten buitengrenzen bewaken en klimaatpolitiek bedrijven?

De enige optie die overblijft is de derde. Nederland zal net als Frankrijk en Duitsland moeten kiezen voor Europese geopolitiek. Als Biden net als zijn voorganger afstevent op een nieuwe Koude oorlog met China waar Europa intensieve handelsbetrekkingen mee onderhoudt zal er toch echt tegenwicht moeten worden geboden. Nu Xi zichzelf voor het leven heeft benoemd en Poetin geen ontzag heeft voor nationale grenzen zal Europa eveneens ontzag moeten gaan inboezemen. Merkel zegt dat Europa zijn lot in eigen handen moet nemen en Macron spreekt over Europese strategische autonomie. Ook als Den Haag niet bereid zou zijn om de Frans-Duitse as te steunen zullen Berlijn en Parijs gewoon hun kaarten blijven zetten op Europese soevereiniteit.

Europa als staat

Van Middelaar en c.s. geloven niet dat deze beleidswijziging een federaal Europa vereist. Zij pleiten zelfs voor een herwaardering van de staat. De terugkeer van de geopolitiek vereist volgens hen bij uitstek een staat met instituties die de voorwaarden voor onze manier van leven scheppen, handelingsvermogen, orde en vrijheid bieden en welvaart herverdeelt. Dat betekent bewaking van buitengrenzen en meer samenwerking op het terrein van de buitenlandse politiek en defensie en meer aandacht voor een sociaal Europa.

Om dit alles te bereiken hoeft Europa volgens de auteurs geen staat te worden. Wel moet de EU als statenverbond de drager en beschermer van de samenlevingsprojecten in de Europese lidstaten worden. Zo financiert de gemeenschappelijke markt bijvoorbeeld de verzorgingsstaten in Europa. Daar is volgens de auteurs geen federaal project voor nodig.

Interessant genoeg bestaat er bij de huidige generatie Europa-denkers geen animo om na te denken over federalisme. Dat geldt ook voor de auteurs van dit stuk. Vermoedelijk achten zij het federale model volstrekt onhaalbaar zodat een discussie zinloos is. Om die reden worden institutionele discussies vaak als vermoeiend ervaren. Er zal toch niets veranderen.

Argumenten voor federalisme

Toch denk ik dat we het daarbij niet moeten laten. Ik zou om aantal redenen ook het federale model in de discussie willen betrekken.

In de eerste plaats zou iedereen die integratie wil beperken zich juist voor het federale model moeten interesseren. Het federale model is namelijk bij uitstek geschikt om de bevoegdheden van het federale model te beperken en die van de deelstaten te beschermen. Voor Duitsers staat het federalisme voor decentralisme. De Duitse Bondsrepubliek kent immers machtige deelstaten. Britten die federalisme definiëren als een vorm van centralisme hebben deze Duitse interpretatie nooit begrepen.

In de tweede plaats zijn er slechts twee modellen die geen democratisch tekort kennen. Dat is de natiestaat en het federale model. In beide gevallen is er immers sprake van een regering die gecontroleerd wordt door een echt parlement. In het huidige hybride Europese model is er sprake van drie organen die elkaar in evenwicht houden, de Raad, de Europese Commissie en het Europees Parlement. Er bestaat immers geen Europese regering en dat maakt het huidige model zo lastig om te doorgronden voor burgers. Met een federaal model wordt alles opeens begrijpelijk omdat het lijkt op het nationale model.

Krachtige boerenlobby

In de derde plaats is het nog maar zeer de vraag of de eurozone zonder federaal model een duurzame toekomst beschoren is. Een gemeenschappelijke munt vereist nu eenmaal ook coördinatie van begrotingspolitiek, belastingpolitiek en de mogelijkheid om economische hervormingen af te dwingen. Status quo-denkers hopen dat de miljarden in het Coronafonds voldoende hefboom leveren om hervormingen door te drukken. Ik ben daar nog niet zo zeker van en ik vind bovendien dat al die miljarden op een fatsoenlijke wijze democratisch moeten worden gecontroleerd. Dat kan beter in een federaal model dan in het huidige.

Tenslotte heeft het huidige hybride model een situatie gecreëerd waarin veel geld naar landbouw vloeit en bar weinig naar innovatie. Kennelijk is dit model gevoelig voor een krachtige boerenlobby. Een federaal model zal het misschien eenvoudiger maken om het algemene Europese belang te dienen in plaats van deelbelangen.

Eenheid maakt kracht

Zouden de VS zo succesvol hebben geopereerd indien de Founding Fathers hadden gepleit voor een statenbond? Stel dat de Duitsers het nog steeds hadden moeten doen met de Duitse Bond uit de 19e eeuw in plaats van de Bondsrepubliek zouden zij dan de huidige machtspositie hebben kunnen bereiken? Nee natuurlijk niet, eenheid maakt kracht.

Ik zou zeggen laat de discussie maar starten. Durf te denken. Washington, Moskou, Beijing en New Delhi zitten immers niet stil.

Download de NPO Radio 1-app

Met onze app mis je niks. Of het nou gaat om nieuws uit binnen- en buitenland, sport, tech of cultuur; met de NPO Radio 1-app ben je altijd op de hoogte. Download 'm hier voor iOS en hier voor Android.