Waar houdt de beeldenstorm op?

"Ik zal er vanavond geen misverstand over laten bestaan", begon de Franse president Emmanuel Macron zijn toespraak maandagavond. "De Franse Republiek zal nooit haar eigen geschiedenis wissen. Geen enkel voorwerp, geen enkele naam zal worden uitgepoetst. De Republiek haalt geen standbeelden neer, ook niet van controversiële personen maar zal lucide onze geschiedenis beschouwen." Macron laat er geen misverstand over bestaan: geen polonaise met standbeelden!

Donkere kanten

Het klinkt allemaal heel verstandig. Geschiedenis laat zich niet wissen. De donkere aspecten van onze geschiedenis alsmede de positieve laten zich niet verjagen. Macron zegt het niet expliciet, maar veel commentatoren hebben de afgelopen dagen gesuggereerd dat een samenleving die artefacten uit het verleden vernietigt misschien ook minder over de donkere aspecten van de eigen geschiedenis zal nadenken.

Stel dat de Geallieerden in 1945 alle concentratiekampen met de grond gelijk hadden gemaakt, dan zouden potentiële bezoekers van een kans beroofd zijn om zich te verstaan met de gruweldaden van de nazi’s.

Natuurlijk kan men ook op andere wijze kennismaken met de nazi-barbarij maar iedereen die een concentratiekamp heeft bezocht beseft dat een beeld meer zegt dan duizend woorden. Ik zal nooit meer vergeten dat ik als tiener Auschwitz bezocht en geconfronteerd werd met een gigantische vitrine boordevol met kunstbenen en hulpstukken. Op het begeleidende bordje stond dat het hier slechts een klein deel van de enorme verzameling betrof die de geallieerden hadden aangetroffen bij de betreding van het kamp. Zoiets laat je niet meer los.

Hitler, Stalin en Mao

Is daarmee echter alles gezegd? Mag er nooit een standbeeld sneuvelen omdat wij dan een kans verliezen om ons uiteen te zetten met de donkere aspecten van ons verleden?

Dat lijkt mij een veel te algemene stelling. Ik kan mij levendig voorstellen dat mensen die geleden hebben onder Hitler, Stalin of Mao Zedong geen behoefte hebben aan standbeelden van deze heren in hun stad.

Wat dacht U trouwens van de Irakezen die na de Amerikaanse aanval Saddam Hoessein van zijn sokkel trokken? Misschien was het allemaal geënsceneerd door de Amerikanen maar er zullen toch echt ook Irakezen en zeker Koerden zijn geweest die geleden hebben onder het schrikbewind van Saddam en er geen bezwaar tegen hadden dat hij van de troon was gestoten. In een dergelijke situatie wordt iconoclasme misschien een lastig te temmen oprisping.

Edward Colston

Met deze inleiding krijgen wij misschien meer inzicht in de recente gebeurtenissen in Bristol dan Macron ons biedt. De rijkdom van Bristol heeft veel te maken met de slavenhandel en geen enkele slavenhandelaar heeft er zoveel aan verdiend als Edward Colston.

Tussen 1672 en 1689 heeft hij 80.000 slaven van Afrika naar Noord- en Zuid-Amerika vervoerd. Aangezien Colston een deel van zijn fortuin heeft weggeschonken betekent dit dat zijn naam nog steeds op verschillende hallen, zalen en gebouwen prijkt.

En dan is er natuurlijk ook nog het standbeeld zelf. Moet iedereen in Bristol nu werkelijk elke dag met Edward Colston worden geconfronteerd omdat zij anders de slavenhandel vergeten? Of moeten wij vandaag de dag nog steeds Colston's bijdrage aan de stad Colston huldigen met een standbeeld zonder dat wij ons bekommeren over de slavenhandel? Want dat is wat een standbeeld doet. Het is een huldiging voor de prestaties van een bijzonder mens.

Macron denkt er toch echt anders over. Hij belooft in zijn toespraak dat onder zijn bewind standbeelden van Franse slavenhandelaars gewoon op hun sokkels blijven staan.

Hij verdedigde in zijn speech trouwens eveneens de Franse politie die opkomt voor de nationale veiligheid. Dat diezelfde Franse politie frequent etnisch profileert bleef echter onvermeld. Naar aanleiding van de moord op George Floyd in Minneapolis beloofde Macron wel om "compromisloos op te treden tegen het racisme, antisemitisme en discriminatie."

Beeldenstorm

Ergernis over de huldiging van een slavenhandelaar is begrijpelijk maar er zijn toch echt een aantal goede redenen om eerst even tot tien te tellen voordat men een beeldenstorm begint.

In de eerste plaats, een beeldenstorm is een eenzijdige gewelddadige daad en dus niet de uitkomst van een democratisch proces. Het is hoe men het ook wendt of keert een daad van eigenrichting die in strijd is met onze rechtsstaat.

In de tweede plaats, wanneer houdt de beeldenstorm op? Waar ligt de grens?

Aristoteles verdedigde slavernij in Griekse oudheid. Hij vond slavernij een van de hoekstenen van de Griekse polis. Ook Plato had er geen enkel probleem mee om de verliezers van een oorlog tot slaaf te maken. Moeten de bustes van Aristoteles en Plato, die afgezien van deze onzin over slavernij zo’n diepgaande invloed hebben gehad op de Westerse beschaving, er ook maar aan geloven? Wat doe je met standbeelden van denkers of staatslieden die zowel nare als ook grootse ideeën of daden hebben geformuleerd of verricht? Alleen de pink eraf?

En wat te doen met Shakespeare? Hij werd regelmatig bevangen door antisemitisme (The Merchant of Venice), en misogynie (Taming of the Shrew). Ook zijn standbeelden in de plomp en al zijn toneelstukken in het openbaar verbranden? Voordat je het weet bijt de identiteitspolitiek in zijn eigen staart en wordt zelfs Fawlty Towers van de BBC-website verbannen.

Fawlty Towers

Wat de BBC heeft gedaan met Fawlty Towers, de wandaad is gelukkig inmiddels ongedaan gemaakt, is een prachtig voorbeeld van de grenzeloosheid van een door identiteitspolitiek voortgedreven beeldenstorm.

Als mensen niet begrijpen dat een parodie op een racistische majoor in Fawlty Towers onderdeel is van de vrijheid van meningsuiting, houdt alles op. John Cleese hoeft toch niet uit te leggen dat hij de racistische majoor volslagen belachelijk maakt? Indien wij humor gaan zuiveren van elke zweem van kwetsing is het snel gedaan met onze vrijheid. Wat overigens niet betekent dat men verplicht is om iedereen en altijd te kwetsen, zoals de vader van Theo van Gogh zijn zoon regelmatig voorhield.

Criterium

Daarmee hebben wij nog niet een antwoord op de vraag wanneer de beeldenstorm ophoudt. Maarten Boudry stelt het volgende criterium voor: als iemand systematisch daden pleegde die zelfs volgens de toenmalige morele standaarden verwerpelijk waren, dan plaats je hem niet op een voetstuk.

Volgens dit criterium is een standbeeld van Leopold II niet meer veilig. Hij is immers direct of indirect verantwoordelijk voor miljoenen doden en massale gruwelpraktijken in Belgisch Congo. En dat werd in zijn tijd al door de internationale gemeenschap scherp veroordeeld. Leopold’s standbeeld mag dus worden weggehaald, volgens Boudry.

Ik weet niet of hiermee het laatste woord is gezegd. Waarom zouden wij niet democratisch kunnen besluiten om een standbeeld van een persoon die in onze ogen wandaden heeft gepleegd maar in zijn eigen tijd als een held werd beschouwd, te verplaatsen naar een museum? Ik zou eigenlijk niet weten waarom niet.

Slavernijdiscussie

Boudry’s criterium van strijdigheid met de toen heersende moraal kan ons overigens wel verder helpen met de slavernijdiscussie. Slavernij was in de Westerse samenleving immers helemaal niet onomstreden.

In Engeland is er al vanaf de late achttiende eeuw een verhit debat tussen voor- en tegenstanders van de slavernij. De tegenstanders groeiden snel in aantal en vormden in de loop der jaren een brede beweging van vertegenwoordigers uit meerdere lagen van de maatschappij. Ze behaalden hun eerste overwinning in 1808 (ons land pas in 1814) met het verbod op de slavenhandel en trokken uiteindelijk in 1833 (Frankrijk 1848, Nederland 1863) aan het langste eind door de afschaffing van de slavernij in het hele Britse Rijk.

Welnu, als slavernij toen ook al omstreden was dan is het raadzaam om de aanschouwer van koloniale standbeelden daarvan op de hoogte te stellen via bordjes en wat dies meer zij. Misschien kan deze invalshoek van strijdigheid met op zijn minst een deel van de toen heersende moraal eveneens sommige protagonisten van onze nationale cultuur kunnen overtuigen dat sommige beelden toch echt beter geplaatst kunnen worden in een museum dan in de publieke ruimte.

Het is wel belang dat dit besluit democratisch wordt genomen en niet het resultaat is van eenzijdig gewelddadig optreden. Een maatschappij die zich laat intimideren door geweld zal immers geen lang leven beschoren zijn. Intolerantie lokt meestal andere vormen van intolerantie uit waardoor het spoedig gedaan is met de instituties waarop onze beschaving is gebaseerd.