Verkiezingsprogramma's opnieuw vol plannen die botsen met de rechtsstaat

De NOvA laat de programma’s toetsen door een onafhankelijke commissie van deskundigen. Daarbij wordt gekeken of de overheid zich aan de wet houdt, of fundamentele rechten worden gerespecteerd en of burgers gelijke toegang hebben tot het recht. In het meest recente rapport, uit 2023, bleek dat meer dan de helft van de onderzochte partijen voorstellen deed, die rechtstreeks in strijd zijn met de rechtsstaat. Die kregen van de commissie het stempel 'rood'.

Die trend is al langer zichtbaar. In 2012 waren er slechts twee partijen met problematische voorstellen; in 2023 ging het om tien van de achttien. Volgens Elaine Mak, hoogleraar rechtstheorie in Utrecht en voorzitter van de NOvA-commissie, weerspiegelt dit een veranderende politieke cultuur. "Steeds meer partijen trekken zich minder aan van rechtsstatelijke uitgangspunten, in reactie op zorgen onder hun achterban."

Asiel en migratie centraal

Volgens Argos-redacteur Eric Arends zijn de meest ingrijpende voorstellen opnieuw te vinden op het gebied van asiel en migratie. Pleidooien voor een volledige asielstop, opvang van vluchtelingen in derde landen zoals Rwanda en het beperken van rechtsbijstand voor asielzoekers keren terug bij meerdere partijen. Ook het stopzetten van naturalisatie of het intrekken van het Nederlanderschap wordt genoemd. Dit zijn allemaal plannen die al in 2023 van de commissie een 'rood' oordeel kregen.

Soms zijn plannen subtiel anders geformuleerd dan voorheen. Zo noemen sommige partijen een migratiequotum niet langer een harde grens, maar een richtlijn. Daarmee verschuift de beoordeling mogelijk van 'rood' naar 'geel' – nog steeds een risico voor de rechtsstaat, maar minder absoluut.

Kwetsbaren als graadmeter

Volgens Mak is juist de positie van kwetsbare burgers de graadmeter voor de rechtsstaat. "De staat van een rechtsstaat wordt bepaald door de manier waarop die met de meest kwetsbare burgers omgaat. We kunnen allemaal in een kwetsbare situatie terechtkomen. Denk aan de Toeslagenaffaire, waar burgers geen mogelijkheid hadden zich te verweren tegen discriminerende regelgeving."

Toch ziet Mak ook positieve signalen. Zo wil NSC wettelijk het recht op vergissen vastleggen. Zulke voorstellen dragen volgens haar juist bij aan het versterken van de rechtsstaat omdat het de kwetsbare burger beschermt.

Rapport verschijnt 20 oktober

De nieuwe analyse van de NOvA verschijnt op 20 oktober, kort voor de verkiezingen. Daarmee kunnen kiezers zich een beeld vormen van welke partijen de rechtsstaat beschermen – en welke plannen juist risico’s opleveren.