Beeldend kunstenaar Fiona Tan duikt in 19e eeuwse psychiatrie

Verwarring en frustratie

Fiona Tans' fascinatie voor de psychiatrie in de 19e eeuw begon acht jaar geleden, toen ze kritisch naar een schilderij zat te kijken. Het was een portretstudie van Théodore Géricault, waarop het hoofd van een man met een wild kapsel te zien was. "Wat me raakt is zijn nogal afwezige blik. Hij kijkt opzij, hij kijkt je niet aan, hij is duidelijk ergens anders met zijn hoofd. Ik vind dit een best bijzonder en mooi portret", vertelt Tan. Toen ze het schilderij verder bestudeerde, raakte ze verward: "Ik las de titel, Portret van een Kleptomaan, en dacht: huh, ik zie het niet".

Dit portret hoort bij een serie van tien portretten, waarvan er vijf zijn kwijtgeraakt. Volgens hun titels beeldt ieder portret een bepaald soort monomanie uit, zoals gokverslaving, pedofilie en grootheidswaanzin. "Het irriteerde mij dat de titels niet kloppen met wat ik zie." Voor Tan was dat het signaal om dit fenomeen tot op de bodem uit te zoeken.

Psychiatrie in de kinderschoenen

Tan ging in haar onderzoek na hoe mensen vroeger probeerden emoties te begrijpen en in kaart te brengen. Voordat de psychiatrie opkwam, werden mensen met mentale problemen vaak beschouwd als bezetenen; mensen die gedreven zouden worden door de duivel. Ze zouden ten einde raad zijn.

Een van de grondleggers van de psychiatrie, Jean-Étienne Esquirol, kwam met de revolutionaire gedachte dat deze mentaal instabiele mensen toch geholpen konden worden. Esquirol beweerde dat mensen met een onbalans in hun emoties meer aanleg zouden hebben voor psychische aandoeningen, vertelt Tan in Kunststof.

Monomanie: een lastig, oud begrip

Destijds werd in de psychiatrie onderscheid gemaakt tussen vier basistypes van psychische aandoeningen: manie, melancholie, waanzin en zwakzinnigheid. Esquirol voegde er een vijfde eraan toe: monomanie. Een definitie voor monomanie was voor Tan ingewikkelder dan gedacht. Het was een 'soort fata morgana'.

Monomanie bestaat nu niet meer als diagnose, net als veel andere oude classificaties. Met de huidige terminologie zou ze monomanie definiëren als een 'psychose met waanvoorstellingen'. Symptomen zoals afwezigheid, hyperactiviteit en neerslachtigheid kan je erin herkennen. Maar deze beschrijving dekt de lading van het begrip monomanie niet volledig. "De beschrijvingen die ik heb gelezen van de vroege Franse psychiaters doen me ook denken aan manische depressie en symptomen die onder schizofrenie opgesomd worden", besluit Tan.