Oud-topambtenaar Tjibbe Joustra: overheid dient niet efficiënt te zijn

Joustra's pleidooi staat ook centraal in zijn boek Crisis en Controle dat deze week is verschenen. Hij mag dan te boek te staan als liberaal, in zijn boek rekent hij duidelijk af met het efficiency-denken dat sinds de jaren tachtig binnen overheidsorganisaties wortel heeft geschoten.

Fraude-jacht

Deze omarming van de marktwerking in de publieke sector heeft voor een groot deel een diepe kloof tussen burger en bestuur doen ontstaan. Volgens Joustra had de overheid nooit deze weg moeten inslaan. "De overheid moet staatsrechtelijk beleid voeren en dat is per definitie niet efficiënt. De overheid is geen bedrijf."

Schoolvoorbeeld van dit doorgeschoten efficiency-denken is de fraudejacht van de belastingen bij de kindertoeslagen, die heeft geleid tot de toeslagenaffaire en de val van het kabinet Rutte III, beaamt Joustra. Dat terwijl de Belastingdienst een voorbeeldorganisatie was in de jaren negentig. "Maar op een gegeven moment moesten ze opeens toeslagen gaan uitdelen en dat is nou nét wat de Belastingdienst niet doet."

Ambtenaren kunnen zichzelf prima verdedigen

Met de lancering van zijn boek had Joustra geen beter moment kunnen uitkiezen. Vandaag is de Tweede Kamer in de ban van het debat over de geopenbaarde notulen van de Ministerraad. Met een felle oppositie over de pogingen van het kabinet die Pieter Omtzigt en andere kritische Kamerleden van de coalitie wil laten dimmen en over de onwil in de Trêveszaal om alle beschikbare informatie te delen met de Kamer.

Dit ter bescherming van ambtenaren die zichzelf niet kunnen verdedigen in het debat, zo stelde het kabinet. Maar Joustra vindt dat argument iets te gemakkelijk. "Hoge ambtenaren, en dan met name de secretaris-generaal, kunnen zichzelf prima verdedigen in het openbaar."

Diepe crisis Belastingdienst

Het Kamerdebat vindt ook plaats tegen de achtergrond van een vertrouwenscrisis tussen de verschillende partijen. En tussen de burger en de overheid. Tienduizenden van die burgers kwamen in de toeslagenaffaire terecht, tussen de wielen van de overheid. En die problemen zijn nog altijd niet zijn opgelost, zo meldde dagblad Trouw.

Volgens de ochtendkrant is compensatie voor de getroffen ouders volledig vastgelopen en zou er zelfs sprake zijn van een diepe crisis bij de Belastingdienst.

'Ik ben Churchill niet'

Vertrouwen, crisismanagement, deugdelijke wetgeving, de veelgenoemde bestuurscultuur en rammelende uitvoeringsorganisaties. Het zijn precies de onderwerpen die aan bod komen in Joustra's boek Crisis en Controle.

Zijn boek betitelen als biografie vindt hij pretentieus. "Ik ben Churchill niet." En 'memoires' klinkt hem te romantisch in de oren. Joustra rept dan liever van beschouwingen en opgetekende observaties. Of zoals hij het zelf noemt: lessons learned, waarin hij de publieke zaak van binnenuit beschrijft.

Publieke zaak

De publieke zaak van binnenuit beschrijven en dan vooral in zware omstandigheden, dat is Joustra wel toevertrouwd. De Fries maakte als jurist carrière op het ministerie van Landbouw en was er jarenlang de hoogste ambtenaar.

Hij kreeg daar zelf te maken met de nodige crises: aftredende ministers, gekkekoeienziekte (BSR), varkenspest, mond-en-klauwzeer. Later werd Joustra de baas van het UWV, Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en vervolgens voorzitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid.

Lesmateriaal

Alleen daarom al zouden bestuurders en ambtenaren die nu aan de knoppen zitten, het 'lesmateriaal' van Joustra ter harte moeten nemen, zo oppert presentator Sven Kockelmann op NPO Radio 1. De oud-topambtenaar kan zich desgevraagd daar goed in vinden.

Als hoogste chef van een departement bevond hij zich in het centrum van veel crises. Met zijn hoogste baas, de minister, die juist een meer beschouwende rol vervulde. Die rolverdeling werkte prima volgens Joustra. "Ga het beleid niet zelf uitvoeren, maar zoek de juiste mensen voor de aanpak", is zijn advies. "Anders verzuip je in de materie".

Minister met afstand

De voormalig topambtenaar meent dan ook dat een minister juist "van een afstandje" het beleid moet kunnen analyseren. Hij heeft dan ook zijn bedenkingen bij de crisisaanpak van het huidige demissionaire kabinet. "De bewindslieden bewaren te weinig afstand".

Download de NPO Radio 1-app

Met onze app mis je niks. Of het nou gaat om nieuws uit binnen- en buitenland, sport, tech of cultuur; met de NPO Radio 1-app ben je altijd op de hoogte. Download 'm hier voor iOS en hier voor Android.