Maand van Filosofie: Stephan Sanders van Brainwash NPO Radio 1

De paradox is dat we eigenlijk stiekem hopen dat er geen verklaring is, want dat zou betekenen dat we met onze rationaliteit, met het menselijk brein - ofwel wij als enige diersoort die zelf-reflexief is - niet alleen gelaten zijn in het universum. Want dat is best een eenzame positie, die menselijke zelf-reflexie. Eigenlijk hopen we de hele tijd op een bordje te stuiten met 'geen verklaring': dat het tóch niet allemaal rationeel is, dat er toch nog iets is dat wij niet begrijpen, dat er een 7e of 8e dimensie is waar we niet bij kunnen, dat er nog een zwart gat is en dat we misschien niet helemaal alleen zijn in het universum.

Holocaust

Het ergste eufemisme dat je kunt gebruiken voor de Holocaust is 'verdwijning', maar dat is wel wat direct na de oorlog werd gevoeld. Het is een onuitstaanbaar getal, 6 miljoen joden. Of je nu voor of tegen Israël bent, voor of tegen de Palestijnen, voor of tegen islamofobie: 6 miljoen is een vreselijk getal. En het ergste is dat terwijl dit gebeurde, mensen in Europa 'het niet geweten hadden'. Dat is echt een ideaal scenario om mee te gaan wrikken, om dat verschrikkelijke 'niets' geen doorgang te laten vinden. Om, met andere woorden, cognitief dissonant te worden: wel te weten dat het gebeurt en tegelijkertijd niet te weten, te zeggen dat het niet waar is. Verleugnung, noemt Sigmund Freud dat: het beliegen van jezelf.

Ontsnappen

We spraken ook over alternatieve feiten. In zekere zin gaat onze fascinatie met verdwijning ook over een ontsnapping aan de geschiedenis. David Irving, de wetenschapper die de Holocaust ontkende, is typisch zo'n man die wil ontsnappen aan het verschrikkelijke lot van de geschiedenis. Maar de geschiedenis staat vast. De Holocaust is een feit. Ik moest daarbij denken aan het verhaal van Mary McCarthy, de Amerikaanse schrijver. Zij was getrouwd met een Joods-Amerikaanse schrijver. McCarthy, met haar Schotse naam en rode haar, gaf geen Joodse indruk. In de trein zit zij tegenover een man, die zich ongelofelijk anti-semitisch tegen haar begint uit te laten, maar op een samenzwerende toon, alsof hij er vanuit ging dat zij het ook wel met hem eens zou zijn. Zij voelt zich steeds ongemakkelijker worden, maar zegt dan iets heel slims. 'Misschien is anti-semitisme de enige manier om heel dicht bij iets dat op wetenschap lijkt te komen.' De vuilheid en de bewijsdrift van deze anti-semiet in de trein begint zowaar een beetje op heuse wetenschap te lijken: de gepassioneerde waarheid. En dat zien we ook bij Irving, de Holocaust-ontkenner: juist wetenschapper Lippstadt moet uitgedaagd worden, en Irving wil zijn gelijk op bijna wetenschappelijke manier aantonen. Anti-semieten zijn in feite mislukte wetenschappers.

De verdwijning van Richard Simmons en de fixatie van de onderzoeker zie je daar ook in: die steeds wilder wordt in zijn speculaties, steeds ernstiger wordt in zijn overdrijvingen. Er is een hang naar de ontsnapping van het rationele, wat je ook ziet bij alternatieve feiten. De complotdenkers hebben een vrijwel religieuze ijver, een betere zaak waardig. Niet omdat het religieus is, maar omdat het gecamoufleerde religie is. De religie wordt niet erkend, maar gaat ondergronds, het is anoniem. Het is geen religie, want in hun ogen zijn het harde feiten. Maar religie die zichzelf niet wil onderkennen, wordt pas echt gevaarlijk. Er zit een religieuze hang achter de complotdenkers, die zij zelf niet willen erkennen. En dat wordt link.

Tegelijkertijd moeten wij - denkers, schrijvers, filosofen, acteurs - de hand in eigen boezem steken. Want in de jaren 80 en 90, was het ontzettend hip om postmodernist te zijn en alleen nog maar over narratieven te willen praten. We kennen de Franse filosofen Jacques Derrida, Luce Irigaray en Gilles Deleuze. En Jean Baudrillard schreef letterlijk 'Amerika bestaat niet' en 'de eerste Golfoorlog heeft niet plaatsgevonden' - dat vonden we allemaal reuze interessant destijds. Dit is natuurlijk niet heel veel anders dan Trump die zegt 'het stond helemaal vol met mensen - nog nooit een drukkere inauguratie meegemaakt dan de mijne'. Nu zeggen we: Trump, alternative facts - dat kan toch niet? Maar toen Baudrillard het zei, vonden we het op z'n minst interessant. Dus ik denk dat het postmodernisme een gezonken cultuurgoed is. Het was in de jaren 80 en 90 vooral iets heel moois voor professoren in de literatuurwetenschap. En nu heeft het inderdaad de allergewoonste mensen bereikt, en de politici maken daar gretig gebruik van.

Mijn pleidooi is dat we heel voorzichtig moeten zijn met het waardenrelativisme en alles maar een verhaal noemen. Het is ontzettend modieus om te zeggen: 'ach, eigenlijk is alles narratief. De wereld is niet kenbaar, we hebben allemaal ons eigen verhaal en het leven is ontzettend essayistisch.' In een roman: doe het vooral. In een essay mag je een beetje spelen met gegevens. Maar ga je al deze narratieve feiten of semi-feiten ook toepassen op de wetenschap en op de geschiedenis, dan wordt het ontzettend link.

Stephan Sanders presenteert elke laatste maandag van de maand Brainwash Radio, op NPO Radio1 (20.30-21.30 uur).