Deze lessen kunnen we leren van filosoof Alicja Gescinska

1. De liefde is onverklaarbaar

We rationaliseren de liefde. We denken de liefde te begrijpen, we denken te weten hoe we zelf liefhebben en hoe anderen ons liefhebben, en we denken zelfs te weten wie we gaan liefhebben. Toch is dat onzin. Je kan alle voorkeuren die je hebt op een rijtje zetten, maar als je dan gematcht wordt met iemand die daar precies aan voldoet, kan aantrekkingskracht volledig achterwege blijven. We hebben geen controle over van wie we gaan houden. En we weten uiteindelijk niet precies waarom we voor iemand vallen. Wat als er iemand voor je staat wiens naam je nog niet weet, je weet nog niet wat hij doet, hij heeft misschien een buikje wat je niet wilde, of zij is misschien veel te oud, en tóch kan je als een blok voor iemand vallen.

We kunnen ook dwalen over hoe anderen ons liefhebben en de inschatting van hoe anderen ons zien. We kunnen het mishebben.
We hebben voorstellingen van hoe de liefde er uit moet zien, maar het leven kan altijd anders lopen. Als de liefde niet voldoet aan de blauwdruk die we ervan hebben, vinden we de liefde mislukt. Een onvoltooide, onbeleefde liefde is niet minder liefdevol. Misschien zijn we te streng voor de liefde, en is de liefde een onvolmaaktheid. De liefde en de dood zijn breukmomenten in het leven. Er is een voor en een na: een voor van toen hij nog leefde, of nog niet in je leven was. De liefde kan levensveranderend zijn.

2. Ondanks de gebreken die we hebben als mens, zijn we tot mooie dingen in staat

Vreemd is deze wereld. De mens is een vreemd wezen. Wij doen elkaar zoveel kwaad aan. Maar ondanks dat we elkaar constant in woorden en daden doden, kunnen we ook mooie daden verrichten. Dat geeft hoop. Je hoeft geen held of heilige te zijn, maar je bent juist als doorsnee mens tot bijzondere dingen in staat. Een heel mooi voorbeeld is Maximiliaan Kolbe, een Poolse priester die heilig is verklaard. Hij zat tijdens de Tweede Wereldoorlog in Auschwitz. Iemand was uit de barakken ontsnapt, en daarom moesten tien willekeurige mensen sterven door hongersnood. Zo dreigden de nazi's dat je niet moest ontsnappen, omdat er voor iedere persoon die wegkwam tien personen zouden worden vermoord.

Een van de mensen die het vonnis kreeg opgelegd, was een vader van twee kinderen. Kolbe heeft toen gezegd: ik neem zijn plaats. Dat is een prachtige daad die hij heeft verricht, waar films over zijn gemaakt en hij is heilig verklaard. Maar tijdens het proces van heiligverklaring ontstond er protest uit zijn kerkelijke gemeenschap, omdat ze vonden dat hij een onaangenaam mens en een lastige pater was. Ze zouden eerder een cactus op hun hand groeien dan dat ze deze man heilig wilden verklaren, maar toch werd hij heiligverklaard. Ondanks de gebreken die hij had als mens, heeft hij iets heel moois gedaan. Wij zijn allemaal eigenlijk doorsnee mensen, maar wij zijn tot prachtige dingen in staat, en dat geeft hoop.

3. Is een analfabeet vrij om te lezen?

Ik werd geboren in 1981 in Polen en vluchtte in 1988 met mijn ouders naar België. Mijn ouders moesten alles achterlaten en opnieuw beginnen. Ik begreep pas later hoe moedig het van ze was om dat te doen. Hoe moedig het was om binnen het communistische systeem tegendraads te durven denken, dat te tonen, en ertegen te durven handelen. Aan ons vertrek kwamen leugens te pas, tegen de autoriteiten en tegen ons, dat we op vakantie gingen, terwijl mijn ouders maar al te goed wisten dat we niet meer terug zouden komen. Een jaar later viel de Muur, maar toch zijn we niet teruggekeerd. Terugkijkend op de geschiedenis, waarin Polen de beste transitie doormaakte en inmiddels een welvarend land is, is het misschien gek dat twee ingenieurs niet terug zijn gegaan. De vraag is, waarom niet?

Als je naar het Poolse verleden kijkt, zie je een lange geschiedenis van onderdrukking, van landen die het hebben ingepikt en verdeeld. In de 20e eeuw waren er de Tweede Wereldoorlog en de nazi's, de bevrijding die een valse bevrijding was, want daarop volgde het communisme. Na de ene verdrukker komt de andere verdrukker. Toen de Muur viel vroegen de meeste Polen zich dan ook af welke verdrukking er nu zou volgen. En mochten mijn ouders teruggegaan zijn, en het communisme zou terugkeren, dan waren ze landverraders. Dus zijn we gebleven.

Brainwash Zomerradio

Ook komende week is Brainwash Zomerradio er weer op NPO Radio 1, van middernacht tot twee. Maartje schermer, Damiaan Denys, Frank Meester, Nazmiye Oral en Lammert Kamphuis schuiven aan bij Floortje Smit.

We gingen niet zomaar naar het westen, maar naar het vrije westen. Ik had mij niet alleen het westen als iets moois voorgesteld, maar ook de vrijheid. We werden opgevangen in een soort kasteeltje, een voormalige gevangenis, dus we kwamen terecht in een gesloten asielzoekerscentrum. Dus zo vrij leek het in het begin niet. En zelfs toen we een huisje huurden, bevonden we ons aan de onderkant van de sociale ladder. Mijn moeder was poetsvrouw, mijn vader klusjesman, en we moesten van weinig geld rond zien te komen. Dan is vrijheid wel zoek, als je elke cent moet omdraaien en hoopt dat ze je elektriciteit en water niet afsluiten.

Het sterkst heb ik dit ervaren in een speelgoedwinkel. Speelgoedwinkels had je toen niet in Polen. Door de vijfjarenplannen werd alles gepland in Rusland en kwamen ineens de sandalen in het midden van de winter aan. Dat deed er niet toe, je moest ze toch kopen. De planeconomie vergiste zich niet. In het Belgische dorpje waar we woonden was een grote speelgoedwinkel, een echte tempel was dat voor een kind. Ik wilde graag een pop, liefst een roze Barbiepop. Maar we hadden geen geld om er eentje te kopen. En ik weet nog dat ik zei: 'En nu staan we hier, in het vrije westen, en ik kan niet eens een pop kopen. In Polen waren we niet vrij, maar ik had tenminste wel een pop.'

Het besef dat er meer bij vrijheid komt kijken, heb ik toen gekregen. Het volstaat niet om je in een vrije ruimte te plaatsen, er moet ook aan andere voorwaarden worden voldaan. We waren weliswaar in een vrij land, en er waren poppen, maar wat kan je met die vrijheid als je er geen gebruik van kunt maken? Is vrijheid alleen de deur hebben, of door de deur te stappen? Je moet de vrijheid veroveren, niet alleen hebben. Het is een daad die je moet verrichten. Is een analfabeet vrij om te lezen? Er zijn mensen die dan zeggen: ja, als er geen verbod is, is hij vrij om te lezen, we moeten kijken naar de contouren. Of je kunt kijken naar of iemand het meesterschap heeft om te lezen, dan is de analfabeet niet vrij om te lezen. Iemand moet in staat zijn om vrijheid ten volle te kunnen benutten. Ik voel meer voor het tweede.

En zeker als politiek ons vrijheid belooft, dan wil ik niet dat ze slechts formele vrijheden aan ons geven, maar dat ze ons ook empoweren, in staat stellen om gebruik te maken van de vrijheden. Dan heeft het zin. En het gaat ook altijd om de vrijheid van de ander. De wolf zal vrij zijn als hij de schapen op kan eten, maar dat is niet langer de vrijheid van het schaap. Het gaat om vrijheid hebben mét de ander. Als de politiek vrijheid belooft, moeten ze ook de ander vrijheid geven. Society is as free as its underdogs are. Als je wil weten hoe vrij een land is, dan moet je naar de onderlaag van de samenleving kijken.