'Ze hebben het wél gehoord, ze hebben het wél gezien!'

"Verrot gescholden worden, mensen de grond in trappen, collega's in het gezicht spugen, in billen of borsten knijpen, racisme, roddelen, pesten…" Zomaar een greep uit de lijst van grensoverschrijdende gedragingen die de commissie Van Rijn optekende in de vele gesprekken die ze voerde met medewerkers van de publieke omroep. Hun rapport kreeg de titel 'Niets gehoord, niets gezien en niets gedaan' en het sloeg in als een bom. Maar is er sindsdien iets veranderd?

Podcast Onaantastbaar

In de slotaflevering van de 9-delige podcast Onaantastbaar (NTR) onderzoeken makers Jair Stein, Jan Maarten Deurvorst en Huda Rais hoe het er nu voor staat bij de publieke omroep. In de eerdere afleveringen van de serie vertelden ze het bizarre verhaal van de Nederlandse Moslim Omroep (NMO), waar onder leiding van omroepdirecteur Frank William extreme vormen van grensoverschrijdend gedrag plaatsvonden. Een medewerker werd door William fysiek bedreigd met een honkbalknuppel. Bij een ander zou hij hebben gedreigd met verkrachting, omdat ze een bordje eten had meegenomen in de montageruimte.

De makers begonnen hun uitgebreide onderzoek naar de NMO al in januari 2022, ruim voordat de wantoestanden aan het licht kwamen bij De Wereld Draait Door. Die onthulling was de aanleiding voor het instellen van de commissie Van Rijn, die uiteindelijk de hele publieke omroep onder de loep nam. Maar ook na het verschijnen van het rapport, in februari 2024, bleef het schandalen regenen op het Mediapark: WNL hoofdredacteur Bert Huisjes stapte op na aanhoudende klachten over een angstklimaat bij de omroep, mediadirecteur Willemijn Francissen moest het veld ruimen bij de NTR na klachten over 'destructief leiderschap' en ook NPO Voorzitter Frederiek Leeflang vertrok na klachten over een onveilig werkklimaat en verbale agressie.

'Als op de werkvloer niets verandert, gaat alles precies hetzelfde door'

Elke keer weer werden deze verhalen groot uitgemeten in de pers, tot verbazing van sociaal- en organisatiepsycholoog Naomi Ellemers, universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht:

"Ik vond het wel bijzonder dat blijkbaar zulke grote onthullingen werden gevonden. Want ik dacht bij mezelf: als je in het rapport van de commissie Van Rijn iets verder had gelezen dan de samenvatting, dan had je dit allemaal kunnen lezen."

Ellemers was een van de hoofdonderzoekers van de commissie Van Rijn. Op basis van gesprekken met tweehonderd omroepmedewerkers kwam de commissie met aanbevelingen om het tij te keren. Maar de belangrijkste adviezen zijn niet of nauwelijks opgevolgd, vertelt Ellemers in de podcast Onaantastbaar:

"Een van de dingen die we hebben gezegd is: voorbeeldgedrag is heel belangrijk. Dus je moet je ook afvragen of de mensen die dit al zoveel jaar lang uit de hand hebben laten lopen, of zij degenen zijn die het weer in goede banen kunnen leiden... En ik heb het idee dat daar heel weinig opvolging aan is gegeven."

Maar is er dan niets gebeurd sinds het onderzoek van de commissie Van Rijn? Zeker wel. Zo zijn er talloze cursussen gekomen voor de omroepmedewerkers, bijvoorbeeld om te voorkomen dat ze een zwijgende bystander worden. Ook de leidinggevenden worden tot zelfonderzoek aangezet in de hoop op meer 'mensgericht leiderschap'. Maar Ellemers heeft geen vertrouwen in deze oplossingen:

"Nee, helemaal niet nee. Die cursussen, dat is vaak toch ook weer een manier om voor jezelf, als leidinggevende of als bestuurder te denken van 'oké, kijk maar, ik heb er wat aan gedaan. Ik heb iedereen op de cursus gestuurd'. Maar als er op die werkvloer niks verandert, dan komen die mensen terug van de cursus en dan gaat alles precies hetzelfde door."

'Protocollen en trainingen brengen veiligheid niet dichterbij'

Ellemers is niet de enige die er zo over denkt. Caroline Koetsenruijter onderzoekt toxisch gedrag en schreef met Hans van der Loo het boek Giftig gedoe op de werkvloer:

"We sturen mensen op training en dan hebben we ons allemaal heel druk gemaakt, terwijl dat waarschijnlijk het minst effectief is om te doen. Al die protocollen en al die trainingen: die brengen niet die veiligheid dichterbij."

Maar wat werkt dan wel? Allereerst moet je kijken wie in een organisatie wordt beloond, zegt Koetsenruijter:

"En als het dan toch nog steeds de klootzak of de enorme bitch zijn die steeds die erebaantjes krijgen en die stappen weten te zetten, ja, dan kunnen wij nog wel honderd boeken schrijven, maar dat gaat niet helpen."

Verder blijft het te bezien of klachten nu wél serieus worden genomen, zegt professor Ellemers. De commissie Van Rijn sprak niet alleen met omroepmedewerkers, maar ook met vertrouwenspersonen, HR functionarissen en Raden van Toezicht:

"En een van de dingen die mij heel erg opviel was dat er soms werd gezegd van: 'Oh ja, maar dat weten we wel dat dat gebeurd is... Die mensen hebben dat inderdaad bij ons gemeld, dat klopt', maar dat de ernst van dat gedrag en de impact ervan op de werkvloer totaal onderschat werd. Wat dat betreft denk ik: die titel van het rapport klopt eigenlijk niet; 'Niets gehoord, niets gezien, niets gedaan'. Want ik dacht de hele tijd: jullie hebben het wél gehoord, jullie hebben het wél gezien, maar jullie dachten niet dat het belangrijk genoeg was om er iets aan te doen. En dát is het grote probleem."

Hetzelfde probleem speelde 20 jaar geleden ook al bij de Nederlandse Moslim Omroep. Ook toen keken toezichthoudende partijen weg van de problemen, terwijl ze wisten van de klachten. Hoe kijken ze daar nu op terug? In de laatste aflevering van Onaantastbaar gaan de makers langs bij de mensen die niet ingrepen, ondanks alle ellende. En ze nemen opnieuw contact op met oud-omroepdirecteur Frank William. Zal hij reageren op de 101(!) vragen om wederhoor?

Aflevering 9 van de podcast Onaantastbaar is vanaf vandaag te beluisteren via NPO Luister, vanaf 7 juli in andere podcastapps.