Opgravingen uit Sobibor: 'Het zijn hele gewone dingen'

De voorwerpen die de Nederlanders meenamen en die Schute vindt bij zijn opgravingen zijn gewone voorwerpen: een scheerkwast, bijvoorbeeld. "Wat doet een scheerkwast daar op zo'n plek?"

In zijn boek In de schaduw van een nachtvlinder beschrijft hij een scherfje dat hij vond, met de beeltenis van een vogelnestje. "Dit is iets dat toen ik het opgroef heel erg binnenkwam, omdat het iets van leven en geluk in zich herbergt, wat je op die plek per definitie bijna niet had."

'Het wordt zichtbaar'

Schute en de groep waar hij deel van uitmaakt vinden zo nu en dan ook naamplaatjes, tot nu toe een stuk of veertien. "Dat is altijd een moment om even adem te halen. Een moment waarop het onomvattelijke ineens naam krijgt. Het wordt heel zichtbaar."

In herinneringskampen is behoefte aan deze zichtbare herinneringen, merkt Schute. Het is een van de manieren waarop zijn werk een bijdrage kan leveren. "Vooral dat stuk emotie. Als je voorwerpen laat zien, merk je dat het bij mensen binnenkomt."

'Verloren uit collectief geheugen'

Soms stuit Schute ook op een vondst die uit het collectief geheugen verdwenen lijkt. Bijvoorbeeld bij kamp Westerbork. "Je realiseert, Westerbork is het barakkenkamp. De bewakers moesten ook ergens een plek hebben, ook daar hebben Joden gewerkt. Dat was een plek een kilometer verderop, een kampje op zichzelf." Toen Schute daar voor de eerste keer kwam, was het een overwoekert gebouwtje. Inmiddels zijn er plannen het gebied vrij te leggen en bij de expositie van Westerbork te betrekken.

In Nederland zijn meer dan honderd kampen, afhankelijk van hoe een kamp wordt gedefinieerd. In ieder geval zijn er zo'n veertig werkkampen, waar we weinig van weten. "Ik heb wel eens gezegd, de kennis is verdwenen uit het collectief geheugen. Maar ik werd verbeterd, het heeft er nooit deel van uitgemaakt."

Schute denkt dat dat komt door de tijdsgeest na de oorlog, waarin men niet gericht was op bewaren en inventariseren van plekken. "Mensen zaten niet te wachten op zielige verhalen, het was een tijd van wederopbouw. En misschien speelde op de achtergrond ook wel collectieve schaamte hoe de ambtenarij meegewerkt had aan de deportatie van de Joodse gemeenschap."

Opgraven of niet?

Bij iedere opgraving komt volgens Schute de paradox naar voren dat de archeologen weghalen wat ze zo graag willen bewaren. Bij Sobibor was de situatie anders. Daar wilden vier landen een herinneringscentrum plaatsen, in het midden van waar het kamp stond totdat de nazi's het in het najaar van 1943 afbraken.

De bouwwerkzaamheden zouden alle sporen en resten aantasten, waardoor voordien enorm veel opgravingen werden gedaan. Dat leverde wel voortdurend moeilijke beslissingen op, omdat er dingen weg moesten, die de archeologen belangrijk vonden om te bewaren. "Een goed voorbeeld is toen we de funderingen van de gaskamers terugvonden. Dat leek bizar om die volledig weg te graven. Uiteindelijk hebben we dat ook niet gedaan."

Download de NPO Radio 1-app

Met onze app mis je niks. Of het nou gaat om nieuws uit binnen- en buitenland, sport, tech of cultuur; met de NPO Radio 1-app ben je altijd op de hoogte. Download 'm hier voor iOS en hier voor Android.