Basketbal, anyone?

Enig idee waar en hoe het ontstond? Simpel: in Amerika, op een relatief klein college (YMCA College in Springfield, Massachusetts) en onder leiding van een van oorsprong Canadese sportleraar die later dominee werd en zich weer later legerkapelaan en ook nog arts mocht noemen en die James Naismith heette, 'ontstond' op enig moment basketbal, dat echter in die dagen 'Basket Ball' werd genoemd. Twee woorden dus.

Het was in de winter van 1892 gemeen koud en van buitenactiviteiten, zoals hardlopen en (American) football kon geen sprake zijn. De mannelijke (!) studenten moesten indoor worden beziggehouden en in conditie blijven en op 21 december van dat jaar, daags voor Kerst, terwijl een ijzig koude sneeuwwind over de noordelijke staten van de VS trok, schreef de toen 31-jarige Naismith zijn 'thirteen rules' op een A4-tje dat toen nog niet zo heette.

Het was het begin van een sport die razendsnel populair werd en die komend jaar, via de NBA ,in India zal worden gespeeld met een te verwachten televisiekijkersaantal van een miljard mensen naar een wedstrijd.

Perzikmanden

Naismith had een schoolklas van negen studenten tot zijn beschikking, plus een kleine sportzaal, een lederen voetbal en hij liet twee toevallig gevonden perzikmanden aan de reling van de indoor-hardloopbaan van de eerste verdieping hangen. Dat gebeurde op een hoogte van 3.05 meter en op die hoogte hangen nog steeds overal ter wereld de ringen om de bal door te gooien.

Naismith wilde graag dat zijn studenten zich goed zouden bewegen, hij kapittelde ruwheid en onsportief gedrag en noemde zijn nieuwe sport dan ook een 'non-contact sport'. Voor diegenen die wel contact maakten en hun tegenstrevers dus op onsportieve wijze benaderden, werd de 'persoonlijke fout' ingevoerd. Bij een aantal van vijf van die fouten moest de betreffende speler de wedstrijd verlaten.

Een bijna pacifistische wijze van aan sport doen dus. Naismith, ook zeer actief in de vrijmetselaarsorganisatie, zag in het American football, het Europese voetbal, in rugby en in ijshockey steeds meer geblesseerde en gewonde spelers vallen en besloot tot zijn dertien regels die sportiviteit, non-contact en balvaardigheid vereisten. Om je te verplaatsen moest je kunnen passen en dribbelen en dat was nieuw voor de nauwelijks geïnteresseerde negen studenten, die nooit geweten hebben dat zij aan het begin stonden van een sport die zou uitgroeien tot een veel beoefende en (waarschijnlijk) meest populaire sportieve (en commerciële) bezigheid ter wereld.

Opmerkelijk overigens dat twintig kilometer ten noorden van Springfield een andere sportleraar, William G. Morgan, in dienst van Holyoke College, een sport 'bedacht' die eerst 'mintonette' heette en kort na 1895 de naam veranderde in volleybal. Morgen en Naismith waren vrienden en teamgenoten op de YMCA en bedachten dus de twee meest gespeelde sporten ter wereld. Volleybal en basketbal hebben decennialang gestreden om de titel 'meest beoefende sport ter wereld', steeds nipt gewonnen door volleybal.

Een betere wereld

Terug naar die opmerkelijke sportleraar annex dominee annex arts, annex kapelaan. Naismith stond een betere wereld voor en deed zulks door een sport te bedenken die uiterste discipline van de deelnemers vroeg en die van studenten ook goed getrainde atleten zou kunnen maken. Juist: een gezonde geest komt het best tot recht in een gezond lichaam. Nu lachen de meesten hierom, in die dagen was het een zeer gangbare gedachte op allerlei opleidingsinstituten in de nieuwe wereld.

Naismith trok na de YMCA (de Nederlandse tak van deze organisatie heette AMVJ, Algemene Maatschappij Voor Jongeren) verder Amerika in. Zoals velen luisterde hij naar de kreet: "Go west, young man". Hij studeerde medicijnen in Denver, werd hoofd sport van de Universiteit van Kansas en kwam (en dat weet bijna niemand, omdat het bijna verzwegen is in de geschiedenisboeken) in Parijs lesgeven aan studenten in de jaren 1917-1919. Lesgeven in wat? Eerlijk waar: een tamelijk conservatieve Presbyteriaanse dominee doceerde in Parijs in die dagen 'moral condition and sex education'.

Basketbal (het Basket Ball werd na drie jaar veranderd in één woord) werd in 1904 al een demonstratiesport bij de Olympische Spelen van St. Louis in de USA, maar werd pas officieel gespeeld bij de Hitler Games van 1936 in Berlijn. Dr. Naismith werd als eregast uitgenodigd door het IOC en zag Amerika winnen: 19-8 tegen Canada in de finale. Alle wedstrijden werden toen 'outdoors' gespeeld; come rain or come shine. Naismith moet toen al opgemerkt hebben dat het eerlijker was 'indoors' te spelen zodat de elementen geen invloed konden hebben op de sport. Voor alles stond de Canadees 'eerlijkheid' en 'gelijkheid' voor. Sommige wedstrijden in Berlijn werden in de gutsende regen gespeeld. Naismith was als gast aanwezig en trotseerde stoïcijns de regenbuien.

'This is a special moment'

Opmerkelijk: voor een aardig filmpje dat ik twee jaar geleden in Springfield maakte voor Ziggo Sport en dat mede over het ontstaan van de basketbalsport ging, liep ik over de campus waar ooit het YMCA College was geweest. Mijn leidsman toen, de sport information director, liep met mij op en toonde me de gebouwen die er in 1892 ook al stonden. In de verte naderden twee vrouwen. De Amerikaan naast me tikte me op de arm en zei: "This is a special moment."

Tien seconden later werd ik voorgesteld aan een der dames. Ze was de kleindochter van dr. James Naismith. Ze werkte op de wetenschappelijke afdeling van de universiteit en ja, nog dagelijks, eigenlijk voortdurend, werd haar leven bepaald door verhalen rond haar beroemde opa en de sport die hij hier, op een koude dag in de winter van 1892, in dertien regels had vastgelegd.

Ons gesprek duurde even en schoot heen en weer: basketbal als wereldsport, basketbal voor vrouwen, basketbal als commerciële bezigheid via de NBA en ineens zei ze: "Weet U, mijn opa had dan weliswaar die twee perzikmanden laten ophangen en daar moest de bal dan in terechtkomen, maar hij had typisch als een man gedacht. Als iemand de bal in de mand had gegooid, moest er een amanuensis komen die een trapleer neerzette, erop klom en de bal uit de mand haalde. Dan pas kon het spel verder gaan. Ik heb dat altijd een mannelijke oplossing gevonden."

Er viel een korte pauze en ze glimlachte me toe: "Als een vrouw die sport bedacht had, dan weet ik zeker dat die voorgesteld had de bodem uit de mand te halen, zodat het spel meteen kon doorgaan. Maar ik ben een vrouw en mijn opa was een man." Waarna ze me vrolijk toelachte en zei dat ze het leuk gevonden had iemand uit Nederland te hebben ontmoet. "Ja, ik heb hier in Springfield bijna de hele Verenigde Naties langs zien komen. Wat het uitvinden van een simpel spelletje al niet met een mens kan doen?"

Jarig

Gisteren was basketbal jarig. Ik hoorde haar woorden terug in een lange, trage echo. Wat een simpel spelletje al niet met een mens kan doen?

Vraag het mij. Vanaf 1957 bepaalt basketbal voor een groot gedeelte mijn bestaan. Ik leerde de sport van Clara van Someren, een geweldige vrouw die basketbal had 'geleerd' in de zaal van AMVJ Amsterdam. Daar, aan het Leidsebosje, was de sport terechtgekomen door Lew Lake, een Amerikaanse YMCA-zendeling en die had weer les gehad van dr. James Naismith in Springfield. Zo was de cirkel rond, nietwaar?

Voor een 126-jarige doet basketbal het nog aardig. Geheel omdat deze week bekend is geworden dat er volgend jaar oktober twee wedstrijden met echte NBA-ploegen (de Indiana Pacers en de Sacramento Kings) in Mumbai in India gespeeld gaan worden. Men verwacht inderdaad een televisiekijkend publiek van meer dan een miljard mensen. Zou dr. Naismith ergens in de hemel een goede televisieaansluiting hebben? En zal hij zijn ogen en oren geloven? Een miljard televisiekijkers voor een, zoals wij vinden, niet veel voorstellende, vrijblijvende pre-season wedstrijd.

O ja, nog één ding: James Naismith was ook de allereerste Canadian/American football-speler die ooit een helm droeg. Ter bescherming van zijn hoofd en hersens tijdens de soms bikkelharde charges die plaatsvonden toen hij voor McGill University in Montréal uitkwam.

Nooit had iemand dat voor hem gedaan.

Over Mart Smeets

Mart Smeets is radio- en televisiepresentator, journalist en sportcommentator. Iedere zaterdag beschouwt hij voor EenVandaag gebeurtenissen en verhalen uit de sportweek, en zaken die daar aan verwant zijn.