Hoe de Indusbeschaving kon floreren zonder levende rivier

De Nijl, de Eufraat, de Tigris en de gele Rivier waren de levensaders van de eerste stedelijke samenlevingen. Ze zorgden voor een stabiele wateraanvoer en vruchtbare grond, waardoor landbouwopbrengsten groot genoeg waren om steden te voeden. Het ontstaan van beschavingen vereiste een levende rivier, lijkt het.

Maar de Indusbeschaving lijkt hierop een uitzondering. Die mysterieuze beschaving bloeide tussen ongeveer 2800 tot ongeveer 1900 jaar voor Christus aan de voet van de Himalaya, in delen van wat we nu India, Pakistan en Afghanistan noemen. Het besloeg een uitgestrekt gebied en telde vijf grote stedelijke centra, met afwateringsystemen en geplaveide wegen.

Ver van de grote rivieren

Het gekke is: hoewel de Indusbeschaving zijn naam aan de rivier de Indus ontleent, ligt het grootste cluster Indus-nederzettingen ver af van de huidige grote rivieren in de regio, die in de Himalaya ontspringen: in het huidige Noordwesten van India, bij de Thar-woestijn. Klopt de theorie dan wel dat beschavingen rivieren nodig hebben om groter, complexer en stedelijk te worden?

Tegenwoordig ligt het cluster nederzettingen, waaronder twee grote Indus-steden Rakhigarhi en Kalibangan, in de buurt van een drooggevallen bedding van een oude rivier, het Ghaggar-Hakra-kanaal genoemd. Dus misschien liep er vroeger wèl een kolkende Himalayarivier door het gebied, waarlangs dorpen en steden groeiden? Dan zou de riviertheorie toch van toepassing zijn.

Verkeerde timing

Maar helaas: de timing klopt niet, schrijven onderzoekers nu in het vakblad Nature Communications. De rivier verdween volgens hun berekeningen namelijk al minstens achtduizend jaar geleden uit het gebied. Dat is enkele duizenden jaren voordat de Indusbeschaving opbloeide, zo’n drie- tot vierduizend jaar terug.

Aan de hand van satellietbeelden van de regio, en dateringen van riviersediment uit het kanaal, concluderen de onderzoekers dat het om een oude loop van de Sutlejrivier gaat, die nu meer dan honderd kilometer westwaarts loopt. Dat is niet ongewoon; rivieren in de regio veranderen wel vaker van loop.

Rustige moessonrivier

Toen de Sutlej verplaatste, liet het een vallei vol vruchtbare rivierklei achter, met een hoog grondwaterniveau. En zijn oude bedding werd een kanaal waar ’s zomers het overvloedige water van de moessonregens doorheen stroomde. Die ‘moessonrivier’ was waarschijnlijk veel rustiger dan de oude Sutlej. Die bracht vaak verwoestende overstromingen. Toen de Sutlej er niet meer was, werd het gebied dus stabieler, maar had het nog wel een periodieke watervoorziening. En dus werd het aantrekkelijker voor het bouwen van nederzettingen.

Kortom, de bloei van de Indusbeschaving werd dus niet zozeer mogelijk gemaakt door de rivier, maar door het verdwijnen daarvan, aldus de onderzoekers.

Sarasvati, de mythische riviergodin

Het onderzoek brengt nieuwe informatie in een onderzoeksgebied waarin de discussies soms hoog oplopen. Want de prehistorie van Indiase rivieren is niet slechts interessant voor de aardwetenschappen. Hindoeïstische heilige teksten reppen namelijk van een mythische rivier, de Sarasvati. Sarasvati werd vereerd als godin. Al decennia zoeken wetenschappers naar sporen van die rivier in de Indiase en Pakistaanse grond, en het Ghaggar-Hakrakanaal, de oude bedding die in dit nieuwe onderzoek geanalyseerd werd, was een belangrijke kandidaat.

Maar de heilige geschriften, waarschijnlijk tussen 1700 en 1100 jaar voor Christus geschreven, reppen van een rivier die in de bergen ontspringt. Dat deed die rivier in die tijd allang niet meer, wijst dit onderzoek uit.

Dit artikel is verzorgd door de wetenschapsredactie van De Kennis van Nu (NTR).

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co