CDA-prominent Marnix van Rij geen premier: 'Geert Wilders was glashelder'

Dat vertelt Van Rij in Sven op 1, waarin hij terugblikt op die periode tijdens de vorige kabinetsformatie. In zijn nieuwe boek Reflecties van een politieke optimist is Van Rij open over de gesprekken die voor hem begonnen op een maandagochtend, aan tafel met Wilders (PVV), Dilan Yesilgöz (VVD), Caroline van der Plas (BBB), Pieter Omtzigt (NSC) en formateur Richard van Zwol.

Wilders had hem uitgenodigd om aan te schuiven, een uitnodiging waarop Van Rij volgens de PVV-voorman koeltjes reageerde. "Ik heb hem uitgelegd: Geert, dit is een vraag die ik niet iedere dag krijg. Als ze mij hadden gevraagd ook of ik nog door wilde als staatssecretaris van Financiën - wat ik niet gedaan had als CDA'er - was ik minder verrast. Maar premier? Daar had ik niet aan gedacht. Het was niet alsof ik juichend op de banken stond, van: mijn jongensdroom gaat in vervulling. Wilders begreep mijn reactie."

'Nu hoor je het eens van een ander'

Toch ging Van Rij op de uitnodiging in. "Ik begon door te zeggen: Geert, jij had premier moeten worden, jij had het grootste mandaat van de kiezer. Daarop zei hij tegen Omtzigt: 'Nu hoor je het eens van een ander.' Andersom heb ik ook gezegd: 'Als Geert het niet mag worden, wordt het één van de anderen. Jullie hebben allemaal een mandaat van de kiezer.' Barend Biesheuvel in 1971 was ook niet de lijsttrekker van de grootste partij en werd premier."

Dat was geen optie. Van Rij wilde vervolgens weten of hij als premier als marionet van de partijleiders zou moeten fungeren. "Ik ben gaan vragen naar het construct. Wat houdt dat in? Mijn belangrijkste vraag was: hoeveel ruimte krijgt de premier? Ik had geen achterban. Ik heb overigens als eerste op tafel gelegd: ik ben van het CDA en dat blijf ik, dat is mijn familie. Dat werd dus al ingewikkeld."

Van Rij bedankte. "Mijn vraag was ook of er ruimte was om op bepaalde onderwerpen met de oppositie te werken. Dat was niet de bedoeling. Geert Wilders was op dat punt glashelder: 'Dit is het hoofdlijnenakkoord en de manoeuvreerruimte is nul. De persoon die premier wordt, gaat dit uitvoeren.' Mijn ervaring was nou juist dat je grote veranderingen in het land niet alleen als coalitie doet. Je hebt ook de oppositie, breder draagvlak, nodig." Uiteindelijk werd Dick Schoof premier.

Pieter Omtzigt

Van Rij was vermoedelijk voorgedragen door NSC-leider Omtzigt, met wie hij lang samenwerkte bij het CDA. "Ik heb dat begrepen vanuit anderen en ook vanuit reconstructies dat toen ze bij die laatste vier kwamen, ieder van de vier partijen, VVD, NSC, PVV en BBB, een kaartje in het bakje hebben gegooid. NSC, dus Pieter Omtzigt, heeft mijn naam genoemd."

Toch zou Omtzigt Van Rij tijdens een gesprek rond de formatie ervan hebben beticht dat hij in het verleden heeft geprobeerd om Omtzigt te laten royeren als lid van het CDA, vertelde Van Rij in een interview met De Telegraaf. Dat heeft hij niet opgeschreven in zijn nieuwe boek. "Als ik alles opschreef wat ik weet, was dat misschien heel goed voor de verkoopcijfers geweest, maar je moet ook een zekere integriteit in acht nemen."

Van Rij, die eerder probeerde te voorkomen dat Omtzigt het CDA zou verlaten, erkent dat de opmerking van Omtzigt bij hem in het verkeerde keelgat kwam. "Daar is ook alles mee gezegd." Sinds de gesprekken over een mogelijk premierschap heeft Van Rij naar eigen zeggen niet meer met Omtzigt gesproken.

'Uitstekende parlementariër'

Toch wil Van Rij niet zeggen dat Omzigt en hij gebrouilleerd zijn. "Van mijn kant niet. Ik kan altijd iedereen recht in de ogen aankijken. Maar levenspad is een andere kant opgegaan, dat van hem ook. Ik respecteer hem volledig. Hij heeft NSC opgericht, hij had zijn idealen, zijn dromen. Die droom is in duigen gevallen."

Dat Omtzigt het niet lukte om een stabiele partij uit de grond te stampen, verbaasde Van Rij niet. "Hij was een uitstekende parlementariër. Laat dat nog eens heel nadrukkelijk gezegd worden. Hij was een controlerende parlementariër, ook van wetgeving had hij veel verstand. Er zijn maar weinig mensen in de Kamer die dat echt kunnen. Hij deed dat ook met een heel sterk ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel, vanuit onafhankelijkheid. Hij kwam op daar waar mensen in de knel kwamen, met de toeslagenaffaire."

"Maar laten we heel eerlijk zijn: als je in de politiek wil overleven, zeker zo lang als hij, dan heb je niet alleen met idealen maar ook met macht te maken. Dan moet je je ook bedienen van bepaalde praktijken. Hoe kom ik over? Hoe is mijn relatie met de media? Hoe krijg ik dingen wel voor elkaar?"

In het boek schrijft Van Rij over Omtzigt dat mensen "hem eerlijk vonden". Met die opmerking bedoelt hij niet dat Van Rij Omtzigt níét eerlijk vond, zegt hij. "Dat hij eerlijk gevonden wordt, blijkt uit onderzoeken. Daarom heeft hij die verkiezingen met NSC geweldig gedaan. Ik heb altijd zelf een heel goede, open relatie met hem gehad. Ik ga niet zeggen dat hij oneerlijk was, nee."