Het ongemakkelijke testament van Leopold Flam

'Ken uzelf'

Al op zijn dertiende begon Flam met het bijhouden van dagboeken, geïnspireerd door de Socratische spreuk 'ken uzelf'. "Met zijn dagboeken wilde hij zichzelf doorgronden en ontplooien; zich ontwikkelen als mens, het hogere nastreven", vertelt Hemmerechts.

Leopold groeide op in absolute armoede. Hij woonde in een Antwerpse kelderwoning met beide ouders, Poolse immigranten die al bedelend aan de kost kwamen. Hierdoor stond hij overal aan de rand: als Jood in België, en als bedelaarszoon binnen zijn eigen gemeenschap. "Twee keer was hij de ander, en twee keer moest hij dat overwinnen."

Desondanks groeide Leopold uit tot een succesvol schrijver en filosoof. "Zijn interessantste werken zijn absoluut zijn dagboeken. Daar spreekt een hele authentieke stem. Je wordt meegenomen naar het hart, het hoofd en de ziel van die man." Toch bleven de herinneringen aan zijn jeugd en de oorlog hem achtervolgen. "Het kwam niet goed met Leopold Flam. Sociaal en professioneel gezien was die man succesvol. Maar, dat zie je zo goed in die dagboeken, het is duidelijk een zwaar getraumatiseerd iemand."

Radicale eerlijkheid

Flam schuwde geen enkel onderwerp en legde zijn relaties genadeloos bloot. "Hij laat alles zien", zegt Hemmerechts. "Wie zegt er nou dat hij eigenlijk opgelucht is dat hij gearresteerd wordt door de Gestapo, omdat hij dan bevrijd werd van zijn vrouw? Het eigenaardige is dat wanneer ze samen zijn, ze voortdurend ruzie maken, maar dat ze elkaar de meest liefdevolle brieven schrijven in gevangenschap."

Volgens Hemmerechts is die radicale eerlijkheid juist bevrijdend. "Ik ken hem nu veel beter. Ik durf meer een oordeel over hem te vellen. Ik denk dat als je kijkt naar de stem van Flam, je eigenlijk de mens in alle schakeringen ziet. Voor mij is dat op een manier bevrijdend, en ook troostrijk."

"Hij houdt je een spiegel voor, en dat maakt je ervan bewust dat je zelfbeeld dikwijls ook niet klopt. Wat je ziet is niet altijd een fraai beeld, maar dat is het fascinerende: hij dwingt je om ook kritisch naar jezelf te gaan kijken."

Over de essentie van Flams werk zegt ze: "Hoe vaak is een mens 100 procent eerlijk? Om te beginnen, hoe vaak ben je eigenlijk eerlijk tegenover jezelf? Als mensen heel eerlijk zouden praten over relaties, merk je dat zoiets ook niet altijd één kleur heeft. Dat daar ook heel veel tegenstrijdigheden in zitten. Wie heeft er ooit de moed om tegen een vriend of vriendin te zeggen: ‘soms haat ik jou echt!’. Maar dat soort dingen schrijft hij dus wél."