Hoe peilingen de verkiezingen zijn gaan bepalen: 'In 1967 was er een kantelpunt'

De eerste zetelpeilingen

"De eerste zetelpeilingen verschenen in de jaren zestig", vertelt Meijer. "Dat waren eigenlijk de voorlopers van de peilingen die we nu kennen. Op televisie zaten dan deskundigen tegenover een interviewer die uitlegden: 'De Katholieke Volkspartij heeft er 2% bij, de PvdA verliest 3%'. Het electorale landschap werd doorgenomen alsof het een weerbericht was."

Toch was het aanvankelijk niet vanzelfsprekend dat omroepen zich met peilingen bezighielden. "De publieke omroep was nog sterk verzuild", legt Meijer uit. "De VARA hoorde bij de PvdA, de KRO bij de Karholieke Volkspartij. De afspraak tussen de omroepen was dat je niet te veel ophef moest veroorzaken met het politieke nieuws. Maar toen omroepen zich begonnen los te maken van die partijen, boden peilingen een nieuwe, spannende manier om verkiezingen te verslaan."

De geboorte van de zwevende kiezer

De echte doorbraak kwam in 1967, zegt Meijer. "Dat was het moment dat de kiezer ging zweven. In de jaren vijftig stemde meer dan 90 procent van de mensen nog hetzelfde als de verkiezing daarvoor. Maar in de jaren zestig liep dat terug. De grote volkspartijen, PvdA en KVP, verloren terrein, terwijl nieuwe partijen als D66 en de Boerenpartij opkwamen. Peilingen boden media toen een instrument om 'de vinger aan de pols van de zwevende kiezer' te houden."

In de jaren zeventig werden peilingen een fenomeen, zeker bij de VARA. "In het radioprogramma In de Rode Haan - de voorloper van Spijkers met Koppen - werden regelmatig peilingen gepresenteerd", zegt Meijer. "Daar verscheen ook voor het eerst Maurice de Hond, die zijn voorspellingen toelichtte. Die uitzendingen werden niet alleen door luisteraars gevolgd, maar vooral ook door politieke partijen die wilden weten hoe ze ervoor stonden."

De peiling die mis zat

In 1986 leek het peiling-enthousiasme op zijn hoogtepunt. Maurice de Hond voorspelde dat Joop den Uyl van de PvdA de verkiezingen zou winnen. Maar uiteindelijk werd het CDA van Ruud Lubbers de grote winnaar. Na de uitslag werd De Hond in allerlei programma's uitgenodigd om zich te verantwoorden.

Volgens Meijer veranderde dat moment de toon van het debat. "Dezelfde media die wekenlang ruimte hadden gegeven aan de peilingen, gingen opeens kritisch schrijven. De vraag werd: meten peilingen de kiezersvoorkeur, of maken ze die juist?"

Een veelgehoorde verklaring was dat de voorspelling van een overwinning voor Den Uyl juist kiezers had afgeschrikt. "Mensen wilden niet dat hij premier zou worden, dus stemden ze op Lubbers", zegt Meijer. "Dat is precies dezelfde discussie die we nu weer horen, met bijvoorbeeld Marcel van Roosmalen die zich er laatst over uitsprak: beïnvloeden peilingen niet te veel het kiesgedrag?"

Peilingen als zelfvervullende voorspelling

Vandaag lijken peilingen nog bepalender dan ooit. "Het is allemaal flitsender geworden", zegt Meijer. "In de laatste dagen voor de verkiezingen verschijnt er bijna dagelijks een nieuwe peiling. Dat beïnvloedt hoe debatten worden gevoerd en hoe partijen zich profileren."

Hij pleit voor wat meer terughoudendheid. "In de vroegere jaren was men wat behoedzamer", zegt hij. "Het zou goed zijn als we dat een beetje terugkrijgen. Peilingen werken niet zo goed voor het Nederlandse systeem. Ze suggereren dat er iemand gaat 'winnen', maar in ons systeem moet die partij altijd samenwerken met anderen. Dat beeld van een nek-aan-nek-race werkt strategisch stemmen in de hand en kan uiteindelijk ook teleurstelling veroorzaken."