Een wereld vol kunst en cultuur met Emma Louise Diest: de waarde van het beeld

De vaste cultuurduider Emma Louise Diest praat Humberto en jou, de luisteraar, 1 keer per maand bij over alle cultuur in Nederland én daarbuiten. Waar moeten we heen, wat moeten we zien? Bekijk hieronder het item uit de uitzending, of lees de beschouwing van Diest nog eens na. Deze keer: de waarde van het beeld, in Parijs en Otterlo.

Welke waarde geven we het beeld dat we zien? Waardoor laten we ons beïnvloeden en door welke indrukken worden we onbewust gestuurd? Het zijn krachten waar we soms geen weet van hebben. Wat maakt dat we het ene beeld als leidend ervaren en het andere beeld moeiteloos negeren. Het zijn kleine verwijzingen, kleine prikjes onder water, het kleurgebruik, de compositie spelen een rol maar ook de omgeving en het moment waarin we het beeld aanschouwen werkt op onze beleving in. Nooit eerder zagen we het kunstwerk zoals we het nu zien.

Philip Guston wist als geen ander te spelen met de beweging die in onze waarneming ligt besloten. Hij zag het als zijn taak zich tegen iedere statische benadering te verzetten. Hij sprak over zijn werk als verlengde van de beweging die het veroorzaakte. Geen stille aanschouwing, maar een overname door de luide ontregelende stem van de schilder. Hij veranderde steeds opnieuw van gedaante, zo rigoureus als hij zijn naam van Goldstein naar Guston veranderde zo abrupt wisselde hij van stijl.

Guston groeit op in het verdriet van zijn ontheemde Joods Russische familie, die vanuit het huidige Oekraïne naar Noord Amerika vluchtte. Zijn vader kon niet aarden en maakte een einde aan zijn leven toen Guston pas tien jaar oud was. In de kunst vond Guston een manier om dat bestaan toe te laten. Niet als luxe, maar als noodzaak, zonder de urgentie die uit zijn beelden spreekt te laten verharden tot een eigen doctrine. Hij was zeventien jaar toen hij zijn beroemde ‘Mother and Child’ maakte.

Zijn vroege werk werd gekenmerkt door herkenbare beelden, zacht glooiende bewegingen en bijna aaibare kleuren. Beïnvloed door tijdgenoten liet hij de figuratieve kunst achter en verschoof zijn werk naar de abstractie. Het ontdekken van nieuwe manieren van schilderen, bevrijd van iedere vaste structuur, met een bijna spirituele kracht. De meest extreme verandering kwam in de jaren zeventig toen hij besloot terug te keren naar meer herkenbare vormen. De inmiddels gevierde kunstenaar haalde daarmee de woede op de hals van zijn bewonderaars.

Zijn nieuwe werk werd gezien als een belediging, als verraad en zelfs als een directe aanval op de kunst. In ‘The Studio’ zien we alles samenkomen. De meester aan het werk, teruggetrokken in de enige afgezonderde ruimte waarin hij zich staande wist te houden, bouwend aan zijn creatie. Zijn hoofd is gelijk aan de Ku Klux Klan puntmuts, het iconische beeld van verwoesting. De hand is een overduidelijke verwijzing naar Disney’s Mickey Mouse en ook de felroze achtergrond maakt ons oordeel zachter dan verwacht. Een alles verklarende uiteenzetting van wat we zien wordt onmogelijk gemaakt door de vele tegenstrijdigheden die het beeld omsluiten.

Een overweldigende aantrekkingskracht gaat in Gustons werk samen met het meest afstotelijke deel van de mens. Het beeld laat ons daarom steeds weer in verwarring achter, geen woede is groot genoeg, geen verdriet ver weg, geen vreugde onmogelijk, geen opluchting terecht. We blijven gevangen in een net niet zijn. Precies zoals Philip Guston zijn leven leefde, vol verwoesting maar altijd in het proces van zijn volgende werk. Philip Guston, zijn naam lijkt met de jaren steeds meer te vervagen, maar zijn kijk op de wereld is bijna als een spiegel van deze tijd.

De waarde van een beeld is soms zo sterk dat het verandert in een geloof, een ware liefde. Helene Kröller-Müller had zich op latere leeftijd ontwikkeld tot de Grande Dame van de Nederlandse kunstwereld. Als koopmansvrouw wijdde ze zich geheel aan het verwerven van een imposante kunstcollectie. Een grote verzameling Van Goghs bracht haar uiteindelijk wereldfaam en het bijbehorende landgoed dat zij samen met haar man Anton kocht, bestaat tot op de dag van vandaag. In ieder werk zocht ze naar perfectie, het streven naar het ultieme beeld beheerste haar hele leven.

De kunst nam de plek in van de bijbel, het woord van God, waarmee ze was opgegroeid en uiteindelijk had gebroken. Kunst gaf haar geborgenheid, de kleuren, de vormen, de schat die ze vond in de schilderijen, vulde haar dromen met hoop in een tijd dat het verdriet een steeds zwaardere druk uitoefende op het dagelijkse leven. Het verdriet om de toenemende hardheid van de maatschappij, vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.

Wat doe je als de waarachtigheid van de enige strohalm in je leven wordt tegengesproken? Helene liet zich niet van haar stuk brengen, de Van Gogh bleef in haar wereld zijn waarde behouden. Wanneer we het Zeegezicht te Saintes-Maries-de-la-Mer bekijken door de ogen van Helene Kröller-Müller verdwijnt de vervalsing en zien we de echtheid van haar bestaan. Met een ongeëvenaarde krachtige stem horen we haar fluisteren: ‘Ik geloof aan het volmaakte van al het gebeuren', indringende woorden die ook op haar grafsteen staan gegraveerd.