Een wereld vol kunst en cultuur met Emma Louise Diest: Clinamen en Monomania

De vaste cultuurduider Emma Louise Diest praat Humberto en jou, de luisteraar, 1 keer per maand bij over alle cultuur in Nederland én daarbuiten. Waar moeten we heen, wat moeten we zien? Bekijk hieronder het item uit de uitzending, of lees de beschouwing van Diest nog eens na.

Een beetje onwennig loop ik langs de rand van het levensgrote, lichtgevende blauwe bassin van het monumentale gebouw van de Bourse de Commerce in Parijs. De stralen van de zon schijnen door de glazen koepel op meer dan 200 fragiele porseleinen ronde kommetjes, die elkaar drijvend op het water in beweging houden. De ruimte vult zich met de muziek van de klankvolle kleine botsingen die zo ontstaan. 

Een spontane compositie, een zichzelf vernieuwend muziekstuk, waar we onopgemerkt in verdwijnen. ‘Clinamen’ van Céleste Boursier-Mougenot is geen kunstwerk, maar wordt een kunstwerk, zodra we ons bij het water voegen. Een onvoorspelbare uitnodiging die we niet kunnen afwijzen. Even ongrijpbaar als onontkoombaar, de orde en de wanorde lijken naast elkaar te bestaan. De gebeurtenis die Boursier-Mougenot met zijn installatie verwezenlijkt, voelt bijna als een magische ervaring. 

Deze zomer hebben we daar misschien wel behoefte aan, om naar de betekenis van ‘Clinamen’, even af te wijken van de voorspelbare rechte lijn. Het onbekende zien als een avontuur en zoals kunstenaar Fiona Tan omschrijft, als een bij op de honing afstevenen. Op deze toegewijde manier stortte ze zich twee jaar lang op een onderzoek naar de beeldvorming van waanzin in de 19e eeuw, waar kunst en wetenschap elkaar raken. Het resultaat draagt de intrigerende naam ‘Monomania’ en vormt de presentatie die de hele Philipsvleugel van het Rijksmuseum de komende maanden beslaat. De tentoonstelling is haar kunstwerk, maar de objecten zijn de parels uit het depot van het Rijksmuseum zelf. 

Dagenlang dwaalde ze rond door de verborgen opslag van het museum. Van kunstobject naar kunstobject, steeds werd haar aandacht verlegd naar nog iets mooiers, nog iets groters, of juist iets bijzonder kleins. Een onderzoek zonder vast parcours, maar wel met een helder startpunt: ‘De Kleptomaan’, één van de schilderijen van Théodore Géricault. De man die Géricault portretteerde, bevindt zich in de eerste zaal en kijkt ons vanaf een centraal uitgelichte plek uiterst indringend aan. Wat schuilt er achter deze enigszins verstoorde maar priemende blik? Is het interesse, overconcentratie, fixatie, of allesoverheersende gekte? We raken verzonken in zijn ogen, een eindeloze tunnel naar binnen die we niet zonder angst betreden. 

Het werk is een onderdeel van een serie van tien portretten die Géricault schilderde van psychiatrische patiënten, waarvan er vijf ontbreken. Een leegte die door Fiona Tan wordt gevuld met een betoverende aaneenschakeling van kunstvoorwerpen, aangestuurd door haar eindeloze fascinatie voor de manier waarop we door de jaren heen naar de waanzin zijn gaan kijken. ‘Monomania’, of krankzinnigheid door obsessie met één enkel idee of dwaalgedachte, het begrip dat in 1825 in de psychiatrie de waanzin van goddelijke straf tot een geneesbare ziekte maakte, blijkt al snel te zwak om de veelzijdigheid van de geest te kunnen dragen. De waanzin blijft een eeuwige onbekende, een kant van het leven die zelfs in de kunst wordt overschaduwd door een oorverdovende stilte. 

Toch vangen we in deze tentoonstelling soms een glimp op van het geheim dat zich met de waanzin verbindt. We worden verleid door ‘Zonde’, Edvard Munch’s lithografie van een verschrikt ogende naakte vrouw met golvend rood haar en we raken ontroerd door de vele anonieme afbeeldingen en getuigenissen van geesteszieken. Afgeremd door het verstilde beeld van Pieter Withoos’ aquarel, een blad met vijf vlinders, een wesp en twee vliegen, worden we opgeschrikt door verwrongen gezichten met wanhopige rimpels en schreeuwende bustes met imposant uitstekende kinnen. In de mistige oude spiegel in notenhouten lijst zien we ons evenbeeld langzaam vervagen en wanneer we in zaal zes naar boven kijken, raken we verstrikt in een plafond vol zwevende wit doorzichtige doopjurken. 

Je mag, zonder steun van zaalteksten, je verwondering het werk laten doen, de verhalen zelf een plek geven. De ruimte die zich met verbeelding vult, voelt als een herontdekte ontmoetingsplaats van gedachten die onlosmakelijk met de kunst zijn verbonden. Fluisterende herinneringen van de waanzin zijn door het onderzoek van Fiona Tan alleen maar in volume toegenomen. Achter de façade van de schijn van het leven ontdekken we onze eigen weelderige gedachtestroom. Steeds stuiten we op een volgende imaginaire deur die we alleen met ons voorstellingsvermogen in beweging kunnen krijgen. Fiona Tan is als een onzichtbare kracht in iedere zaal aanwezig, ze stuurt zonder te drukken, opent onze ogen zonder de verplichting te moeten zien. Ze vergroot de reikwijdte van onze fantasie, een overdaad aan verbeelding waar we nooit om hebben gevraagd, maar waar we, na het zien van ‘Monomania’, niet meer zonder kunnen.