Een wereld vol kunst en cultuur met Emma Louise Diest: Charley Toorop

De vaste cultuurduider Emma Louise Diest praat Humberto en jou, de luisteraar, 1 keer per maand bij over alle cultuur in Nederland. Waar moeten we heen, wat moeten we zien? Bekijk hieronder het item uit de uitzending, of lees de beschouwing van Diest nog eens na.

Charley Toorop, vanaf de kaft van de catalogus kijkt ze ons indringend aan. Het is een oogopslag die met geen andere is te vergelijken. Krachtig, strak, maar met de bewegelijkheid van het leven. Gelaagd en vol emotie, geen overdaad aan gevoelens maar verstilde beleving, teruggetrokken en tegelijk uitgesproken. We kunnen geen kant op, totaal in de ban van het contrast tussen de innerlijke diepte en de priemende blik die met zoveel vuur naar buiten is gericht.

Waar ze in het begin van haar schildersleven soms nog een afwachtende houding aannam, treedt ze al snel met veel zekerheid op de voorgrond. De lijnen worden steviger, feller, de hoofden groter, de ogen sprekender. We zien hoe het werk van Van Gogh haar verfstreken vormgeeft, haar kunstenaarschap tot bloei brengt. Niet als een oorzaak-gevolgrelatie, maar als drijvende kracht van haar bestaan. Zo zag ze het: Van Gogh was er al voor ze begon met schilderen: ‘eigenlijk bij mijn bewustwording’. Van Gogh legt een stille maar bezielende gloed over haar werk.

Charley Toorop stond tijdens haar leven in het middelpunt van de kunstwereld, omgeven door vrienden als Mondriaan, Zadkine en Marsman. Jan Toorop, haar beroemde vader, die we vaak als een donkere gestalte terugzien in haar schilderijen, geeft Charley al van jongs af aan de mogelijkheid om zich te omringen met de meest toegewijde schilders. Tegen haar vaders zin trouwt ze met de anarchist en filosoof Hendrik Fernhout. Een huwelijk dat haar duur komt te staan. Fernhout is een notoire drinker en verliest in zijn verslaving de verbinding met de maatschappij. Het is daarom ook niet zo verwonderlijk dat we de grens tussen het ordelijke leven en de waanzin in haar werk veelvuldig terugzien.

In 1924 schilderde ze meerdere bewoners van het Willem Arntsz Huis, een psychiatrische inrichting in Utrecht. Drie weken lang staat ze angstaanjagend dichtbij het lijden van de geest. Rouwer wordt het leven niet; waanzin laat iedere filter van het leven verdwijnen. Er schuilt een waarachtigheid in de gekte, een gedachte die het verblijf in Utrecht voor haar bijna te aangrijpend maakte.

De fascinatie voor de meedogenloze realiteit ontwikkelde ze in Parijs. De levendige kunststad verruimt haar blik en geeft haar een overvloed aan creatieve energie. Energie die door het werk van Van Gogh een duidelijke richting krijgt. Ze verdwijnt in de overweldigende intensiteit van zijn kleuren en de doorwrochte reis die hij in zijn werk maakt. Ze wordt gegrepen door Van Goghs ‘barre liefde voor de realiteit’. Omringd door het rouwe leven, wanneer ze de werkelijkheid kan aanraken, alleen dan is ze gelukkig. De vrouwen die ze in Parijs schildert leven in de schaduw van de stad. Het diepe rood en het heldere kobaltblauw vormen een contrast met het genadeloze zwart. Verleid door het ijzige staren en de indringende schaduw rondom de ogen, laat ze ons zien wat overleven betekent.

Ze moet het voor zich zien, alleen dan kan ze schilderen. Ze zoekt daarom de armoede op, daar waar de strijd van het leven daadwerkelijk wordt gestreden. Geen luxe badplaatsen, maar vissersdorpjes: van Domburg naar West-Capelle, van de dure wijken van Parijs naar een van de armste streken van België. Ze schildert ‘De Bazin met haar dochter’ tijdens haar verblijf in Borinage. De vrouw laat haar jonge dochter werken als prostituee, een schrijnend tafereel, zoals Charley zelf omschrijft, ‘oneindig somber’. Bij vlagen werd het haar teveel en draaide ze het doek ’s nachts om; de blik van de dochter sneed door het linnen heen. Die blik, daarin zien we het unieke talent waarin Charley Toorop zich onderscheidde: het vermogen om in een klein deel het onbegrensde geheel weer te geven. We vinden in haar werk geen geruststelling maar de melancholie van het werkelijke bestaan.

Charley Toorop plaatste zichzelf vol overgave in het echte leven, daar waar de inspiratie haar naar de keel vloog. En Van Gogh? Wanneer we onze ogen half sluiten zien we zijn werk op de achtergrond opdoemen. Van Gogh gaf Charley Toorop de vrijheid om zich te ontwikkelen tot de kunstenaar die ze was.