Een wereld vol kunst en cultuur met Emma Louise Diest: het depot van het Joods Historisch Museum

De vaste cultuurduider Emma Louise Diest praat Humberto en jou, de luisteraar, 1 keer per maand bij over alle cultuur in Nederland. Waar moeten we heen, wat moeten we zien? Deze maand: een bijzonder bezoek aan het depot van het Joods Historisch Museum. Bekijk hieronder het item uit de uitzending, of lees de beschouwing van Diest nog eens na.

We gaan een aantal trappen af, op weg naar het depot van het Joods Historisch Museum. Achter een loden deur wachten honderden kunststukken hun tijd af. De wachtkamer van het museum, zo zou je het kunnen noemen. Ieder object is een drager van een verhaal, van een geschiedenis, soms nog steeds in afwachting van een toekomst. Een tijdelijke rustplaats van schilderijen, ceremoniële voorwerpen, kleding, sieraden, maar ook naambordjes, zuurbakken en potten van de margarine. Je kunt het zo gek niet bedenken of achter de façade van een ogenschijnlijk onbelangrijk voorwerp huist een gedenkwaardige soms uiterst persoonlijke kroniek. 

Het voelt alsof ik mijn adem moet inhouden, omdat de tijd hier even stilstaat. Het dagelijkse leven dat zo snel lijkt te gaan, is te vluchtig voor alles wat ik hierbinnen tegenkom. Het lawaai van buiten verstomt en de stemmen van vroeger zijn in de verte weer zachtjes te horen. Wanneer ik een glazen deurtje van een vitrinekast open, vind ik temidden van allemaal kleine zilveren voorwerpen een ring. Ellen, het staat er in hoofdletters op geschreven, alsof het sieraad de aanhef vormt van een brief. 

Ellen Burka ontmoette Joe Lodzsky in kamp Westerbork. De ring werd door hem gemaakt, ik zie het voor me, een man vol van verliefdheid maakt in de meest erbarmelijke omstandigheden, in het geheim een bijzondere zilveren verlovingsring voor zijn geliefde. Een trouwfeest is er nooit gekomen, hij werd vermoord in 1945 door een aanslag op het kamp. De ring ligt tussen de andere spullen, aan een touwtje, een dun wit draadje met een klein kaartje eraan en een nummer. Achter de cijfers houdt zich een persoon schuil, verbonden aan een voorwerp dat tevergeefs wacht op een verlossend slot van het verhaal. 

Het is alsof ik de draad volg van het depot het verleden in. Het levende verleden, de objecten in het depot zijn daar de nog overgebleven meest tastbare bewijsstukken van. 

Zoals het fotoboek uit 1936 ter ere van het 175 jaar bestaan van het Nederlands Israëlitisch Meisjesweeshuis aan de Rapenburgerstraat 171. Ik mag even een blik werpen in de dagelijkse bezigheden van de meisjes die fantaseerden over een leven als verpleegster, naaister of secretaresse. De dromen bestaan alleen nog binnen de kaft van het zelfgemaakte fotoboek, veilig liggend in dit depot. Dan valt mijn oog op een klein tegeltje met de woorden: “Als je dit serieus als antisemitisme ziet, heb je echt niks van de wereld begrepen.” 

De kunstenaar van het werk ‘Tegenwijsheden’ heet Mignon Nusteling. De zin valt op, ooit zijn deze woorden tegen haar gezegd, als een reactie op de persoon die ze is en vooral de persoon die ze wil zijn. Zonder terughoudenheid jezelf zijn, daar betaal je blijkbaar hoe dan ook een prijs voor. 

Maar hoe ver gaan mensen in het beperken van de vrijheid van een ander? Jezelf kunnen zijn, Joods kunnen zijn. Misschien zijn we onbewust nog steeds genadeloos in het uitsluiten van de ander, van het onbekende. Een gouden glinstering haalt mij uit mijn gedachten. 

De statige Pharar Chanoekalamp verblijft steeds maar tijdelijk in het depot. Je zou het bijna vergeten, maar veel voorwerpen spelen een sleutelrol in religieuze rituelen. De lamp werd in 1629 door arts en religieus denker Abraham Pharar meegebracht uit Porto, vluchtend naar Amsterdam tijdens de inquisitie. Het is de oudste nog overgebleven Chanoeka lamp van West Europa, maar bejaard is ze nog lang niet. 

Als een van de weinige voorwerpen wordt de lamp nog ieder jaar gebruikt tijdens Chanoeka in de Portugese Synagoge. Trots staat ze al met een been buiten. Het depot is de drukste, doodstille plaats die ik ooit bezocht. Met moeite neem ik afscheid, alsof met het sluiten van de deur de toegang tot het verleden weer verdwijnt.