Vulkaanuitbarstingen kregen farao’s op de knieën

Het Oude Egypte is met drie millennia een van de beschavingen die het langst heeft standgehouden. Niemand minder dan de Griekse veldheer Alexander de Grote maakte daar een eind aan, en luidde daarmee een tijdperk van Griekse overheersing van Egypte in. Deze Grieks-Egyptische staat realiseerde grootse projecten als de Bibliotheek en vuurtoren van Alexandrië, maar eindigde nog geen drie eeuwen later roemloos als Romeinse provincie. Hoe heeft het zover kunnen komen?

Geschiedkundigen wijzen op wanbestuur van de Griekse farao’s en interne revoltes. Volgens nieuw onderzoek hadden de geplaagde farao’s echter ook tegenwerking vanuit een heel andere hoek: vulkanen. Na grote vulkaanuitbarstingen op aarde bleven de overstromingen van de Nijl vaak uit, zeggen de onderzoekers. Deze lage waterstanden leidden vervolgens tot slechte oogsten en onrust onder de bevolking.

Wat ijsmonsters en nilometers ons kunnen vertellen

Hedendaagse metingen wijzen uit dat het doorgaans minder regent na grote vulkaanuitbarstingen. Dat is een van de gevolgen van de grote hoeveelheid fijnstof die een vulkaan in de atmosfeer blaast. Dit bracht de onderzoekers op het idee om te kijken naar verbanden tussen historische gebeurtenissen en vulkaanuitbarstingen. De jaren van heftige vulkaanuitbarstingen kunnen namelijk tot ver in het verleden worden bepaald, met behulp van cilinders ijs die uit de millennia oude ijsmantels van Groenland en de Zuidpool geboord zijn. In die ijsmonsters kan het fijnstof van uitbarstingen goed worden teruggelezen.

Om te zien of vulkaanuitbarstingen ook een effect hadden op het waterpeil van de Nijl, konden de wetenschappers terugvallen op zogenaamde nilometers. Dit zijn putten waarin de hoogte van het Nijlwater kan worden afgelezen, en de gegevens daarvan gaan zo’n veertien eeuwen terug. Uit het combineren van de ‘vulkanische’ jaren met de historische Nijlstanden bleek dat er een duidelijk verband was: vulkaanuitbarstingen leidden vaak tot een laag waterpeil in de Nijl.

Een nilometer in Caïro

Wat lage Nijlstanden doen met oproer en veldtochten

Nu het verband tussen vulkanen en lage Nijlstanden was aangetoond, kwam de volgende stap. De jaren van vulkaanuitbarstingen werden vergeleken met historische gebeurtenissen ten tijde van de Griekse overheersing van Egypte. Veel kennis over deze tijd komt van oude papyrusrollen en overgebleven documenten, zoals de steen van Rosetta. De wetenschappers gingen op zoek naar enkele goed beschreven ontwikkelingen, zoals opstanden onder de bevolking en plotselinge onderbrekingen van oorlogen.

Voor die gebeurtenissen zijn er redenen om te vermoeden dat ze sterk beïnvloed worden door slechte oogsten. Voedseltekorten leiden historisch gezien erg vaak tot interne strubbelingen en revoltes. En militaire conflicten zijn moeilijk vol te houden met magere graanopbrengsten. Voor zowel de opstanden als het afbreken van veldtochten bleek dat er een duidelijke piek was vlak na jaren van vulkaanuitbarstingen. Ook voor enkele andere gebeurtenissen vonden de onderzoekers een opvallend verband.

De impact van vulkanen

Uiteindelijk concluderen de wetenschappers dat vulkaanuitbarstingen hebben bijgedragen aan de verslappende greep van de Griekse farao's op de Egyptische samenleving. Zorgen over mislukte oogsten verbeterden de toch al stroeve verhouding niet tussen de Egyptische bevolking en de Griekse elite. Het onderzoek laat zien dat inzicht in de werking van het klimaat nieuwe verklaringen kan geven voor historische gebeurtenissen. Wel merken ze op dat het klimaat nooit een volledige verklaring geeft voor maatschappelijke ontwikkelingen.

Daarnaast waarschuwen de wetenschappers dat ook in het heden de invloed van vulkanisme niet te onderschatten is. Grote delen van de wereldbevolking wonen in gebieden die bij een grote vulkaanuitbarsting te maken kunnen krijgen met verminderde regenval en slechte oogsten.

Dit artikel is verzorgd door de wetenschapsredactie van De Kennis van Nu (NTR).

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co