De nachtmerrie voor elke zwangere vrouw

Nietsvermoedend slikten zwangere vrouwen het nieuwe middel tegen ochtendmisselijkheid, waardoor ongeveer 10.000 baby’s ter wereld kwamen met zwaar misvormde of verkorte ledematen. Ongeveer de helft van de getroffen kinderen stierf. Nog voordat het middel op 1 oktober 1957 op de West-Duitse markt kwam, werd er in 1956 al een babymeisje zonder oren geboren. Dat kwam doordat een van de medewerkers van Chemie Grünenthal, maker van het middel, het al aan zijn zwangere vrouw had gegeven voordat het op de markt kwam.

Toch was dit voorval niet genoeg om thalidomide van de markt te houden. Het effect van het middel bij menselijke foetussen was niet goed bestudeerd, maar bij de onderzochte zwangere ratten leek alles goed te gaan. Onder meer hierom beweerde Grünenthal dat het middel veilig was. In West-Duitsland kreeg het wondermiddel (dat ook als slaapmiddel of pijnstiller massaal over de toonbank ging) de reputatie zo veilig te zijn dat een voorschrift van de dokter niet nodig was. Duizenden Duitse baby’s met afwijkingen verschenen de volgende jaren.

Deze fysieke afwijkingen van de baby’s staan onder de wetenschap bekend als focomelie. Maar de negatieve effecten van thalidomide bleven niet beperkt tot de ledematen. Ook traden hersenschade, vervormde geslachtsorganen en hart- en nierproblemen op.

Hoe thalidomide zich over de wereld verspreidde

In Nederland kwam thalidomide onder de naam ‘softenon’ op de markt. Gelukkig bleef het aantal slachtoffers beperkt tot ongeveer 25 personen, voornamelijk doordat het alleen op recept verkrijgbaar was en Nederlandse artsen terughoudend waren met voorschrijven.

In Amerika bleef de schade ook beperkt, dankzij het moedige optreden van Frances Kelsey, een jonge dokter die pas aan haar carrière bij de Food and Drugs Administration begon en merkte dat de veiligheidsstudies onvoldoende waren.

In 1961 werd thalidomide uit de handel genomen, omdat een zeer duidelijk verband was aangetoond tussen thalidomide en de golf aan geboorteafwijkingen. Later bleek dat zwangere ratten een specifiek mechanisme bezitten, waarmee ze kunnen verhinderen dat het middel de foetus bereikt. Maar onder andere mensen en konijnen kunnen dit niet.

Les voor de wereld

Het voorval met thalidomide is een van de belangrijkste redenen waarom er zoveel tijd en controles nodig zijn voordat een nieuw mogelijk geneesmiddel tegenwoordig op de markt mag verschijnen. Voor vele overheden was thalidomide een belangrijke aanleiding voor een broodnodige aanscherping van de regelgeving. Wat positief werkt bij ratten of muizen, is nog niet meteen bij de mens succesvol.

Je zou het misschien niet verwachten, maar het middel wordt in specifieke gevallen toch nog steeds gebruikt. Voor de behandeling van lepra-patiënten bijvoorbeeld bleek thalidomide wel succesvol. Helaas komt het middel soms ook nog bij zwangere vrouwen terecht: in 2013 werden 100 Braziliaanse kinderen met focomelie gediagnosticeerd.

Dit artikel is verzorgd door de wetenschapsredactie van De Kennis van Nu (NTR).

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co