Waarom je je mes ten westen van je bord moet leggen

Boroditsky is misschien wel het bekendst van haar onderzoek bij een Aboriginalstam in Noord-Australië, de Kuuk Thaayorre. Die blijken altijd en overal, ook binnenshuis, te weten in welke richting noord, zuid, oost en west liggen. Als Boroditsky college geeft aan Harvard of Princeton, vraagt ze soms aan studenten om met de ogen dicht het noorden aan te wijzen. De meesten hebben dan geen flauw idee. De Kuuk Thaayorre zijn hier veel beter in, stelt ze, omdat hun taal geen aanduidingen voor links en rechts heeft. Op hun eettafel liggen voorwerpen ten oosten of ten westen van het bord, niet links of rechts ervan.

Fascinerend is dat de Kuuk Thaayorre ook de tijd anders ordenen: als ze een setje foto’s, bijvoorbeeld van een opgroeiend kind, in tijdsvolgorde moeten leggen, doen ze dit van oost naar west. Dat wil zeggen: van links naar rechts als ze met hun gezicht naar het zuiden zitten, van rechts naar links als ze naar het noorden kijken. Mogelijk volgt hun tijdsverloop de dagelijkse beweging van de zon langs de hemel.

Hoe je moedertaal je blik op de wereld beïnvloedt

De theorie dat taal onze cognitieve mogelijkheden bepaalt, gaat eeuwen terug. De eigenaardigheden van je moedertaal beïnvloeden de manier waarop je de wereld ervaart, maar maken je niet blind voor andere mogelijkheden. Als je bijvoorbeeld een tweede taal leert, beïnvloedt dit opnieuw je manier van denken.

Boroditsky: ‘Indonesiërs die Engels leerden, gingen daarna ook anders Indonesisch spreken, met meer aandacht voor het onderscheid tussen verleden, heden en toekomst, wat in het Indonesisch niet aan de werkwoordsvorm is af te lezen.’ Een ander voorbeeld zijn de Aymara in de Andes. In hun taal ligt het verleden voor je, en de toekomst achter je.

Obamacare: van scheldwoord naar geuzennaam

Kunnen we een taal ook verbeteren met behulp van dit type wetenschappelijk onderzoek? Boroditsky: ‘Talen veranderen voortdurend, dus in zekere zin worden ze al voortdurend verbeterd.’ Immers, taalgebruik past zich aan de veranderende wereld aan. Maar ook effectievere propaganda is taalverbetering, voor degene die zijn eigen doelen nastreeft. Dit sluit aan bij haar huidige onderzoek, dat zich richt op de vraag: wanneer is taal effectief, en wanneer niet? Ze noemt het voorbeeld van de French fries, die volgens Amerikaanse nationalisten kort na ‘9/11’ moesten worden omgedoopt tot freedom fries. Het sloeg niet aan; de meeste Amerikanen vonden dat belachelijk. Andere taalinnovaties verspreiden zich daarentegen als een virus. Waarom de ene wel, en de andere niet?

Dat zouden zeker politici wel willen weten. De partij met de meest aansprekende slogan en soundbites heeft immers al half gewonnen. Zo hebben de Republikeinen in de vs geprobeerd het debat over de algemene zorgverzekering te verzieken door dit plan consequent Obamacare te noemen. Aanvankelijk werkte dat en gold Obamacare als een scheldwoord. Maar inmiddels is de term eerder een geuzennaam geworden.

Stel, de taalwetenschap zou zulke effecten kunnen voorspellen, zou Boroditsky dan Hillary Clinton – of zelfs Donald Trump – adviezen willen geven? Ze houdt haar kruit liever nog even droog: ‘Ik ben een onderzoeker, dus ik moet altijd proberen mijn eigen hypotheses te weerleggen. En zo ben ik inderdaad al erg vaak geconfronteerd met hoe fout ik zat.’

Niettemin, om Donald Trump en zijn sterk afwijkende taalgebruik, waarmee hij tegen alle verwachtingen in succes heeft, kan ook Boroditsky niet heen. Ze zal het daar in haar lezing op het Utrechtse Drongo talenfestival over hebben en er over in gesprek gaan met journalisten Tracy Metz en Thijs Niemantsverdriet.

Een langere versie van dit artikel is te lezen bij De Kennis van Nu.