Soms hoor ik muziek ‘beter’, als een ander mij meeneemt in die muziek. Kunst der Fuge is zulke muziek voor mij. Fascinerend, maar ook vrij gesloten, celebraal… Het arrangement dat Jan van Vlijmen maakte van Kunst der Fuge opende voor mij allerlei ramen om nog beter te ‘kijkluisteren’ naar deze muziek.

Johann Sebastian Bach / Jan van Vlijmen
Kunst der Fuge, BWV.1080: Contrapunctus V
Viotta Ensemble
Ottavo OTR C90387
3’14’’

Johann Sebastian Bach
Kunst der Fuge, BWV.1080: Contrapunctus V
Hesperion XX olv Jordi Savall
Alia Vox AVSA 9818A+B
4’06’’

Een van de leukste edoch vreemdste stukken van Bach, is ‘Opbouwende gedachten van het pijproken’, waarin blijkt dat het pijproken gepaard gaat met allerlei theologische en beschouwelijke gedachten. Misschien nog opmerkelijker: het stuk is ‘misschien’ mede gecomponeerd door Bach’s gehandicapte zoon Gottfried Heinrich.

Johann Sebastian Bach
Erbauliche Gedanken eines Tobackrauchers
Tragicomedia
Teldec 4509-91183-2
4’39’’

Een Boerencantate, van Bach? Jawel, in 1742, met hoorbaar plezier gemaakt. De man voor wie hij het schreef was niet echt een boer, wel de directeur van de belastingen in Leipzig, en daarmee de werkgever van Picander, tekstschrijver van oa de Mattheus Passie.

Johann Sebastian Bach
Cantate BWV.212, “Mehr Hahn en neue Oberkeet” (Bauerncantate): Sinfonia + aria ‘Klein-Zschocher müsse’
Mojca Erdmann, sopraan
Bach Collegium Japan olv Masaaki Suzuki
BIS2191
9’22’’

Bach componeerde vier zogenaamde ‘Lutherse’ missen, kleine missen. Voor welke gelegenheid? En: waarom? In ieder geval gebruikte hij voor de muziek, zijn eigen al jaren daarvoor gecomponeerde muziek, in een verbeterd jasje. Alsof hij de pareltjes in zijn oeuvre, die je over het hoofd kunt zien, alsnog voor het voetlicht wil zetten.

Johann Sebastian Bach
Mis BWV.234: “Qui tollis peccata mundi”
Cantus Cölln
Harmonia Mundi HMC901939.40
6’47’’

Johann Sebastian Bach
Cantate BWV.179, “Siehe zu, dass deine Gottesfurcht nicht Heuchelei sei”: aria, “Falscher Heuchler Ebenbild”.
Ruth Ziesak, sopraan
Amsterdam Baroque Orchestra olv Ton Koopman
ERATO3984-21629-2
5’00’’

Op 7 juli 1720 was de begrafenis van Maria Barbara Bach, de vrouw van J.S. die volkomen onverwacht ‘uit de tijd’ ging. Volgens de Duitse musicologe Helga Thoene zijn de Sonates en Partitas voor solo-viool door Bach gecomponeerd als een monument voor zijn overleden vrouw – klinkende rouwverwerking. Een bijzondere theorie, met bijzondere gevolgen.

Johann Sebastian Bach
Cantate BWV.4, “Christ lag in Todesbanden”; koraal, “Christ lag in Todesbanden”
The Monteverdi Choir & The English Baroque Soloists olv John Eliot Gardiner
Soli Deo Gloria SDG128
5’33’’

Johann Sebastian Bach
Partita voor viool nr.2, BWV.1004 – deel V, “Chaconne” (Arr.)
Tenebrae olv Nigel Short
Gordon Nikolitch, viool
LO 0728
13’08’’

Een van mijn lievelingsstukken is de Vierde Franse Suite, althans… de titel is niet van Bach. Intieme en sprankelende muziek. Op haar nieuwe Bach-cd speelt Papastefanou gul en lichtvoetig, inclusief een variant op het begin: BWV.815a.

Johann Sebastian Bach
Suite voor klavecimbel BWV.815, “Franse Suite nr.4”
Alexandra Papastefanou, piano
First Hands Records FHR70
18’38’’

Vandaag is de feestdag van de Apostel Thomas, de Ongelovige Thomas. Vanaf de stichting in 1212 klonk er in het klooster en de bijbehorende Thomaskerk in Leipzig muziek, oa bewaard gebleven in de Thomas Graduale. Tijdloze muziek - eeuwen voor Bach.

Ondanks veel protest, blies de DDR in 1968 de Paulinerkirche op in Leipzig. Wat moest je ook met zo’n oud gebouw… In deze Universiteitskerk was op 20 oktober 1729 een uitvaart, waarvoor Bach de muziek schreef. Droevige muziek? Helemaal niet!

Bach voerde veel muziek uit in Cafe Zimmermann in Leipzig. Niet alleen van hemzelf, maar ook van bv Locatelli. Vioolvirtuoos, componist en een groot deel van zijn leven woonachtig aan de Prinsengracht in Amsterdam.

Bach’s functie als Thomascantor en Director Musici stond in een lange en eerbiedwaardige traditie. Ik vind het daarom zo leuk om stil te staan bij Bach’s voorgangers in Leipzig, zoals Johann Schelle. Een grootheid in zijn tijd.

En dan ineens; de overgang van pauken en trompetten naar het ‘Et in terra pax’, en de schier oneindig wiegende stemmen… Wederom naar de ‘Hohe Messe’: Bach op z’n best!

Hij liep honderden kilometers, tartte zijn werkgever, bleef veel langer weg dan afgesproken… Bach wilde per se zijn grote voorbeeld zien, horen en ontmoeten: Dietrich Buxtehude.

Een droog tikje en dan gaan ze er als een speer vandoor; The Swingle Singers in Bach. Notabene de bloedserieuze Kunst der Fuge, vermaken zij tot een feestelijke mengeling van Kunst en Kitsch.

Het komt de overzichtelijkheid niet ten goede – vrijwel iedereen in je familie krijgt de naam Johann… Waarom eigenlijk? Op de Feestdag van Johannes de Doper een mogelijk antwoord.

Bach’s muziek bewerken… heiligschennis? Bach bewerkte graag muziek van anderen, dus waarom anderen niet zijn muziek? Lautten Compagney maakte met ‘Bach Without Words’ een van de leukste Bach-cd’s van de afgelopen jaren. Het spelpezier spat er vanaf.

Franse barokmuziek zit voor mijn oren vol met tierelantijnen. Het ene fraaie krulletje na het andere… Bach publiceerde in 1735 zijn Partita BWV.831, zijn ‘luisterkijk’ op de Franse muziek. De Ouverture is pure extase, zeker in de uitvoering van een nog jonge Piotr Anderszewski.

Zijn bijnaam klinkt nou niet echt… hoe zal ik het zeggen? ‘Bückeburger Bach’ oftewel Johann Christoph Friedrich Bach, de op 21 juni 1732 geboren zoon van J.S.
Toch valt er veel te ontdekken in de muziek van deze minst bekende componerende zoon van Bach.

Vandaag herdenking Slag bij Waterloo, 18 juni 1815. De zoon van de secretaris van J.S. Bach, Johann Michael Bach componeerde speciaal hiervoor een Friedens-Cantate.

Op 17 juni 1714 voerde Bach voor het eerst deze cantata uit; “Ich hatte viel Bekümmernis”. En blijkbaar was het een van zijn favoriete stukken, want hij voerde het herhaaldelijk uit.

Onder mijn collega’s is Sander Zwiep een ‘orgelliefhebber’ van het zuiverste water. Dus haalde ik hem voor de microfoon, en kwam hij met een wonderschoon stuk. Bovendien aangenaam gekeuvel over mijn favoriete auto…

Voor mij was de ‘Passacaglia’ altijd topzwaar om naar te luisteren. Was... want toen hoorde ik de uitvoering door Fretwork. Er ging een wereld open! En wie schetst mijn verbazing toen ook nog bleek dat de Passacaglia een werk is van een jonge Bach, een tiener…

De op 13 juni 1592 geboren Tobias Michael werd in 1630 Thomascantor in Leipzig. Hij leed waarschijnlijk aan jicht en heeft niet veel muziek nagelaten – wat er is ontdekte ik een aantal jaren geleden tijdens het Festival Oude Muziek. Intieme en intense muziek in een prachtige uitvoering door Ensemble Polyharmonique.

Hier woonde de familie Engelmann. Hij, Theodor, geboren in Leipzig en voormalig leerling van de Thomasschule, en een muziekliefhebber. Zij, Emma Brandes-Engelmann, voormalig leerlinge van Clara Schumann. Hun huis groeit uit tot een platform voor muziek in de 19e eeuw. Brahms, Clara Schumann, Grieg en Heinrich von Herzogenberg waren er te gast. Herzogenberg? Net als zijn vriend Brahms een groot Bach-liefhebber, en een componist van prachtige fuga’s.

Handschoenen mee, ondanks het mooie weer, airco uit, ondanks het mooie weer, en zijn eigen merk mineraalwater mee, en natuurlijk de inmiddels veel te kleine stoel. Zoiets hadden ze nog niet meegemaakt in de Columbia Studio in New York.
Glenn Gould. Geniaal en excentriek begint op 10 juni 1955 aan de opnamen van de Goldbergvariaties. In deze podcast een aantal unieke outtakes.

Robert Schumann leed waarschijnlijk aan een permanente depressie. In 1844 wordt de zwarte wolk groter, en probeert hij zich er ‘doorheen’ te werken door fuga’s te gaan componeren. Ook zijn laatste muziek, op.126, is in de vorm van fuga’s. Een podcast als een pleidooi voor deze muziek van de Bachliefhebber Robert Schumann.

Bach en de muziek uit Venetië, het blijft een heerlijk onderwerp. In deze aflevering de op 8 juni 1671 geboren Tomaso Albinoni, wiens elegante vakmanschap Bach inspireerde.

Brahms was buitengewoon onder de indruk van Bach’s Chaconne. ‘Een van de wonderlijkste, onbegrijpelijke muziekstukken… Op 1 notenbalk voor een klein instrument, schreef Bach een hele wereld van de diepste gedachten en ervaringen’, schreef Brahms aan Clara Schumann. In deze aflevering Brahms’ arrangement voor… linkerhand.

Op 4 juni 1938 klonkt de wereldpremière van ‘Dumbarton Oaks’, een concert van Igor Stravinsky. Of eigenlijk: Stravinsky speelt met Bach. Het Derde Brandenburgs Concert vormt het uitgangspunt voor deze heerlijke, puntige neo-Barok.

Bach en de muziek uit Venetië, het blijft een heerlijk onderwerp. In deze aflevering de op 8 juni 1671 geboren Tomaso Albinoni, wiens elegante vakmanschap Bach inspireerde.

Bach leerde veel van Italiaanse componisten als Vivaldi, Albinoni en Marcello. Alles komt samen in het ‘Italienisches Konzert’ – het sprankelt en is uitermate lyrisch.

In Bach’s tijd een grote naam: Johann Mattheson. Theoreticus, componist en diplomaat – hij was aanwezig bij de onderhandelingen voor de Vrede van Utrecht. Je komt zijn naam veel tegen in boeken over Barokmuziek, maar hoe klinkt de muziek van Mattheson? Verrassend leuk!

Vervuld raken van de Heilige Geest oftewel: de geest krijgen, geestdriftig raken, bezield… ‘Allerbeste trooster, zachte gastheer van de ziel, zoete troost’, staat er in een 12de eeuwse tekst voor Pinksteren. In deze aflevering een aria met innige blijdschap, uit een Cantate voor Tweede Pinksterdag.

Morgen, 30 mei, is de geboortedag van Gustav Leonhardt. Die kun je makkelijk een van de grootste Bach-muzikanten van de 20ste eeuw noemen. Ik was ooit zijn gastheer bij het Muziekgebouw in Eindhoven, en ontmoette een echte heer; ‘meneer Leonhardt’.

Johann Sebastian Bach
Goldberg-variaties BWV.988; Aria
Gustav Leonhardt, klavecimbel
Deutsche Harmonia Mundi GD77149
2’29’’

Laurens de Man is een fantastische muzikant en een groot Bachliefhebber. Ik vroeg hem om een pleidooi te houden voor ‘zijn’ instrument: het orgel. Laurens koos voor een opname van zijn docent Jacques van Ootmerssen.

Johann Sebastian Bach
Sonate voor orgel, nr.6, BWV.530 – dl.I
Jacques van Ootmerssen, orgel (Waalse Kerk, Amsterdam)
Challenge Records 72175
4’49’’

Op 27 mei 1739 overleed Johann Gottfried Bernhard Bach, de vierde zoon van J.S., en een zoon die voor de nodige problemen had gezorgd. Wellicht is de 25ste Variatie uit de Goldbergvariaties een meditatie over verdriet en rouw. Stille muziek die diep kerft.

Johann Sebastian Bach
Goldberg-variaties BWV.988; Variatie nr.25
Andrei Gavrilov, piano
DGG 4354362
11’05’’

De legendarische meesterpianist Dinu Lipatti speelde Bach op 2 okt 1947 in het Amsterdamse Concertgebouw. In 1975 dook een opname op…

Johann Sebastian Bach / Ferruccio Busoni
Concerto, BWV.1052 (arr.)
Dinu Lipatti, piano
Concertgebouworkest olv Eduard van Beinum (opn. 2 okt.1947)
24’15’’

Bach ‘leerde’ van de Italiaanse componisten om zoveel mogelijk te zeggen met bijna niets. Een handvol noten, een enkele melodie – een overweldigende rijkdom. En ook gewoon mooi!

Alessandro Marcello
Concert voor hobo en strijkorkest nr.2 – deel II, “Adagio”
Albrecht Mayer, hobo
New Seasons Ensemble
DECCA 4780313
4’04’’

Johann Sebastian Bach
Concert voor klavecimbel BWV.974 – deel II, “Adagio”
Anna Gourari, piano
ECM New Series 2612
3’48’’

Johann Sebastian Bach
Sonate voor viool nr.3, BWV.1005, dl.I & II, “Adagio & Fuga”
Viktoria Mullova, viool
Onyx 4040
13’00’’
0

In de 19de eeuw was Vivaldi een voetnoot bij Bach. In de Barok was Vivaldi een voorbeeld voor Bach, en niet zo’n kleintje ook. Ongegeneerd genieten met Bach’s bewerking van Vivaldi – en het origineel.

Antonio Vivaldi
Concert voor 4 violen, cello en strijkorkest RV.580
Freiburger Barockorchester olv Thomas Hengelbrock
RCA 077289205472
8’35’’

Johann Sebastian Bach
Concert voor 4 klavecimbels en strijkorkest BWV.1065
Colin Tilney, Christophe Rousset, Davitt Moroney en Christopher Hogwood, klaveimbel.
Academy of Ancient Music olv Christopher Hogwood
L’Oiseay Lyre
9’04’’

Het behoort niet bepaald tot de ‘bekende Bachs’; het Hemelvaartsoratorium. Ze klonk voor het eerst op 17 mei 1735. En na de lofprijzing van het stralende openingskoor, is er de gewichtloze verinnerlijking van de aria ‘Jesu, deine Gnadenblicke’.

Johann Sebastian Bach
Himmelfahrts Oratorium; Cantate BWV.11, “Lobet Gott in seinen Reichen”; openingskoor.
Amsterdam Baroque Orchestra & Choir olv Ton Koopman
Antoine Marchand CC72220
4’22’’

Johann Sebastian Bach
Himmelfahrts Oratorium; Cantate BWV.11, “Lobet Gott in seinen Reichen”; aria. “Jesu, deine Gnadenblicke”.
Sandrine Piau, sopraan
Amsterdam Baroque Orchestra & Choir olv Ton Koopman
Antoine Marchand CC72220
6’16’’

In 1733, bijna 50 jaar oud, begint Bach aan zijn ‘Missa’, een encyclopedie van mogelijkheden. Hij zal er tot vlak voor zijn overlijden in 1750 aan blijven werken. De ‘Hohe Messe’. Vandaag de eerste van een onregelmatig verschijnende serie podcasts over deze klinkende bibliotheek van Bach’s kunde.

Johann Sebastian Bach
Mis BWV.232, “Hohe Messe”; Kyrie – koor, “Kyrie eleison”
Collegium Vocale Gent olv Philippe Herreweghe
Virgin Classics 5451632
9’18’’

Ze begon als oefenstuk in het boekje voor Bach’s oudste zoon, toen veranderde ze in het begin van het Wohltemperierte Clavier, en meer dan 100 jaar later werd ze ‘Ave Maria’. De muzikale omzwervingen van de kleine Prelude, BWV.846a.

Johann Sebastian Bach
Praeludium, BWV.846a
Elisabeth Joyé, klavecimbel
Concord CDAL 008
1’52’’

Johann Sebastian Bach
Prelude, BWV.846
Keith Jarrett, piano
ECM 2627/28
2’02’’

Charles Gounod
Melodie religieuse adaptée au 1er Prelude de J.S. Bach, “Ave Maria”
Roberto Prosseda, piano
DECCA 4816956
4’58’’

Georg Böhm was een van die grote organisten die een diepe indruk achterlieten bij de jonge Bach. Sterker nog; Böhm is waarschijnlijk de leraar geweest van J.S.

Georg Böhm
Partita voor orgel, “Vater unser im Himmelreich”, nr.12
Stef Tuinstra, orgel
Document DOC 1102
6’56’’

Johann Sebastian Bach
Partita voor orgel, BWV.770, “Ach was soll ich Sünder Machen”
Masaaki Suzuki, orgel
BIS 2421
12’21’’

De Italiaanse componist Mario Castelnuovo-Tedesco ontwikkelde zich tot een zeer geinspireerde veelschrijver voor gitaar. Onbegrijpelijk onbekend is zijn Les Guitares bien tempérées, op.199. Oftewel 24 Preludes en Fugas voor 2 gitaren.

Mario Castelnuovo-Tedesco
Les guitares bien temperees, op.199; nr.4 & 6
Duo Favori
Tacet 141
9’49’’

Hij werd geboren in Deventer en ontwikkelde zich tot een van de grote organisten en componisten in de Barok, een voorbeeld voor Bach: Johann Adam Reinken.

Johann Adam Reinken
Partita nr.1, “Hortus Musicus” dl.I ‘Sonata Adagio. Allegro’
Stylus Phantasticus
Accent ACC24217
5’23’’

Johann Sebastian Bach
Sonata, BWV.965, dl.I & II & III ‘’Adagio & Fuga & Adagio - Presto”
Benjamin Alard, claviorganum
Harmonia Mundi HMM902453.56
7’29’’

Gezangen voor gebruik in huis. Vrome gebeden in muziek. Wel of niet door Bach gecomponeerd…? Ze kregen wel een officieel BWV-nummer, en zijn gewoonweg prachtig.

Johann Sebastian Bach
Der Lieben Sonne Licht und Pracht, BWV.446
Ich freue mich in Dir, BWV.465
(uit: Musikalisches Gesang-Buch, 1736)
Klaus Mertens, bariton
Barbara Schlick, sopraan
Bob van Asperen, klavecimbel & orgel
Wouter Möller, cello
CPO 407-2
5’27’’

Een zeer persoonlijke meditatie over de muziek van Bach, en het overlijden van zijn vader, op 12 mei 1909… Busoni componeerde met zijn Fantasie een indrukwekkend eerbetoon aan zijn vader, die hem liet kennismaken met Bach.

Ferruccio Busoni
Fantasie voor piano, “Fantasia nach J.S. Bach alla Memoria di mio Padre Ferdinando Busoni”
Igor Levit, piano
Sony 88985424452
14’33’’

Een geinspireerde en onbekommerde Bach; deze Fluitsonate, naar alle waarschijnlijkheid geschreven voor gebruik in Cafe Zimmermann, het sjieke etablissement in het centrum van Leipzig.

Johann Sebastian Bach
Sonata voor fluit en b.c., BWV.1033
Jed Wentz, traverso
Christiane Wuyts, klavecimbel
Challenge Classics 72030
7’22’’

Het Mahlerfeest zou nu van start gaan in het Amsterdamse Concertgebouw, zou, want afgelast. Mahler was een Bach-liefhebber, en bewerkte muziek van de Thomascantor. Bij de premiere in 1909 zat Mahler zelf achter de geprepareerde vleugel, die klonk als een clavecimbel…

Johann Sebastian Bach
Suite voor orkest nr.2, BWV.1067 – deel I, “Ouverture”
Café Zimmermann
Alpha 071
10’05”

Johann Sebastian Bach / Gustav Mahler
Suite voor orkest BWV.1067-1068; Sel. (arr. door Mahler)
Koninklijk Concertgebouworkest olv Riccardo Chailly
DECCA 475 514-2
18’51’’

Ik heb er niets mee, jagen. De ‘Jachtcantate’ van Bach heb ik dan ook aan mij voorbij laten gaan. Toch jammer, want de aria ‘Schafe können sicher weiden’ is wonderschoon.

Johann Sebastian Bach
Cantate BWV.208, “Was mir behagt, ist nur die muntre Jagd”; aria, “Schafe können sicher weiden”.
Sophie Junker, sopraan
Bach Collegium Japan olv Masaako Suzuki
BIS 1971
4’30’’

Johann Sebastian Bach
Cantate BWV.208, “Was mir behagt, ist nur die muntre Jagd”; aria, “Schafe können sicher weiden”. (arr.)
Caspar Vos, piano
NVT
5’25’’

Bach’s muziek is een labyrinth vol getallensymboliek. Althans… je kunt het er ‘in’ lezen, horen is sowieso lastig tot onmogelijk. Richard Egarr maakte mij deelgenoot van zijn fascinatie voor Bach en de getallen.

Johann Sebastian Bach
Partita voor klavecimbel nr.1, BWV.825
Richard Egarr, klavecimbel
Harmonia Mundi 907593.94
20’05’’